Yusif Aslanov
44
dram poetikasının elmi-nəzəri əsaslarının dərindən öyrənilməsinin
Axundzad
ə yaradıcılığına təsirinin açıqlanması.
Az
ərbaycan dramaturgiyasının yaranmasına təsir göstərən
vasit
ələrdən biri xalq yaradıcılığında işlənən mövzuların müxtəlifli-
yi, janr
əlvanlığından istifadə problemidir. Bu məsələ komediyala-
rın poetikasında, strukturunda, süjet oxşarlığında, mövzu bağlılığın-
da b
ədii-estetik ifadəsini tapır. Buna görə də M.F.Axundzadənin qə-
l
əmə aldığı mövzularda dərin müşahidə, iti zəka, həyat həqiqətlərini
ümumil
əşdirmək bacarığı birləşir, yeni məzmun və formada oxucu
v
ə tamaşaçılara çatdırılır.
Xalq t
əfəkkürünün məhsulu olan mövzuları dramaturgiyaya
g
ətirməklə “yazıçı xalqın geriliyini göstərən görüşlərə, onun möv-
huma
tına, xurafatına və cəhalətinə amansızcasına istehza edirdi” [1,
s.83]. Akademik B
əkir Nəbiyev “Firidun Köçərli” monoqrafiyasın-
da Axundzad
ə dramaturgiyasında sənətkarlıq məsələlərindən, yeni-
lik axtarışlarından, mövzu problematikasından danışarkən yazırdı
ki, “Axundovun
ədəbiyyatımız tarixindəki çox böyük xidmətlərini
Köç
ərli bilavasitə ədibin yaradıcılıq rəşadətində, xalq həyatı ilə
möhk
əm əlaqəsində, müasirlərinin həyatını əks etdirmək bacarığın-
da görürdü” [6, s.202-203].
B
ədii gerçəkliyi, reallığı əks etdirən mövzular haqqında
düşünən Axundzadə ilk öncə bunların mayasını xalq yaradıcılığın-
dan alaraq b
ədii-estetik dərki yollarını tarixi təkamül prosesinin nə-
tic
əsi kimi izləmiş və estetik məzmunun dinamikliyini dramaturgi-
yaya g
ətirmişdir. İkinci tərəfdən XIX əsrdə baş vermiş, olmuş hadi-
s
ələrə də mövzu obyekti kimi istinad etməsi ədibin komediyalarının
ədəbi-estetik məzmun mündəricəsini, mövzu problematikasını
mü
əyyənləşdirdi.
M.F.Axundzad
ənin M.P.Vaqif və Q.Zakir yaradıcılığına
böyük qiym
ət verməsi də onun xalq yaradıcılığına nə qədər sıx
bağlı olması ilə səsləşir. Bu ənənə komediyalarında da davam etdi-
rilir, XIX
əsrin ictimai-mədəni mühitində dramaturgiyanın yaran-
ma
sında folklor mövzularından, motivlərindən istifadə ilə nəticələ-
nir.
Ədəbi axtarışlar və tədris
45
Yazıçının ilk komediyasının – “Hekayəti-molla İbrahimxə-
lil kimyag
ər”in mövzusu həm xalq yaradıcılığı, həm də XIX əsrin
30-cu ill
ərində Xaçmaz kəndində baş vermiş bir hadisə ilə bağlıdır.
Ə.Haqverdiyev yazır ki, Molla İbrahimxəlil kimyagərin nəvəsi ilə
m
ən özüm Tiflisdə tanış oldum [3, s.86]. Bu mövzular sadə insanla-
rı qəflət yuxusundan oyatmaqda, ictimai quruluşu dəyişməkdə, in-
sanla
ra öz hüquqlarını başa düşməkdə, əxlaqını saflaşdırmaqda düz-
gün yanaşma mövqeyidir.
Yalançı kimyagərlərin iksirdən istifadə etməklə misi gümü-
şə, yaxud qızıla çevirmək motivi həm Şərq və dünya ədəbiyyatında,
h
əm də xalq yaradıcılığında işlənən maraqlı mövzulardan biridir.
Bunun elmi
əsası olmadığını Nizami Gəncəvi də sübut edirdi:
Mis
ə qızıl vurmaq nəyə gərəkdir!?
Mis yen
ə özünü göstərəcəkdir.
Alman maarifçisi Lessinq d
ə insanın mənəviyyatına təsir
göst
ərən hadisələri də tənqid edərək “Hamburq dramaturgiyası”
əsərində qeyd edirdi ki, “əxlaq” aləmindəki bütün gülünc şeyləri
aşkara çıxartmaqdan daha məntiqi, daha qüvvətli bir dərman yox-
dur [3, s.86].
XVIII
əsr Fransa maarifçiliyinin ilk nümayəndələrindən biri
olan Alen Rene Lesaj “Çolaq şeytan” əsərində misi qızıla çevirmək
üçün iksir axtaran kimyag
ərin dələduzluğunu, saxtakar olmasını
ifşa edir.
M.F.Axundzad
ənin yaratdığı Molla İbrahimxəlil kimyagər
obrazı da saxta yolla varlanmaq, pul qazanmaq üçün fırıldaq yoluna
– iksir vasit
əsi ilə misi gümüşə çevirməyə çalışır, “nuxuluları” tora
salır. Hacı Nuru şair “nuxulular”ın iç üzünü açır, iksirlə misi
gümüşə çevirməyin mümkünsüz olduğunu söyləyir: “Molla
İbrahimxəlili mən görməmişəm, amma fərasət ilə bilirəm ki,
haramzadalıq pəstahası açıbdır. Hərçənd bir neçə vaxt bundan irəli,
bel
ə ki, deyirlər o, Tiflisə getmişdi, amma ona kimya qayırmağa
Yusif Aslanov
46
kim icaz
ə verdi və kim gördü? İksirin aləmdə vücudu yoxdur” [7,
s.32].
Bu m
əsələnin xalq arasında da variantının olduğu da göstə-
rilir [8], dramaturgiyada is
ə “əsil sirrin, yəni iksir vasitəsi ilə misdən
gü
müş qayırmağın fırıldaqdan başqa bir şey olmadığı” [9, s.95] tən-
qid h
ədəfi kimi seçilir.
Komediyada verilmiş “meymunu yadınıza salmayın” məsə-
li d
ə xalq yaradıcılığı ilə səsləşən bir fikirdir. Bu, nağıllarda, lətifə-
l
ərdə işlənmiş hadisələrdən götürülmüş və əsərə daxil edilmişdir.
Güzgüy
ə, suya baxanda fikirdə başqa hadisələr canlandırılsa məq-
s
ədə nail olmaq olmaz, səni nə qədər çağırsalar da arxaya baxma
dü
şüncəsi də folklordan gəlir. Bu faktlardan yaradıcı şəkildə istifadə
etm
ək, fikrə yeni məna vermək sənətkarlıq axtarışlarının nəticəsin-
d
ən yaranmışdır. Bunların əsərə gətirilməsi oxucu və tamaşaçının
mara
ğını artırır, əsərin dərindən qavranılmasına geniş imkan yaradır.
Yaxud dramaturqun “Müsyö Jordan v
ə dərviş Məstəli şah”
kome
diyasına nəzər salaq. Bu komediya “süjetin əhatə dairəsi,
mü
əllif fikrinin dərinliyi, dramaturji bütövlüyü və həyat hadisələri-
nin realist t
əsviri cəhətindən” [9, s.98] daha mürəkkəb, maraqlı sü-
jet x
ətti olan bir əsərdir. Ə.Haqverdiyev göstərirdi ki, bu komediya-
nın (“Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah”-Y.Y.Aslanov) süjetini
ona Zakir vermişdir [3, s.86]. Cəhalətin, avamlığın içərisində yaşa-
yan Şəhrəbanu xanım Şahbazın Parisə getməsinin qarşısını almaqda
çıxış yolunu dərviş Məstəli şahın cadusunun gücündə görürdü. Ca-
dunun t
əsirindən “Parij dağılır”, yerlə-yeksan olur. Ona bu işdə div-
l
ər, ifritələr “kömək edir”. Ancaq Şərəfnisə xanım “nə evlərin, ima-
r
ətlərin yıxılmasına”, nə də “Müsyö Jordanın boynunun vurulması-
na” razı olmur. Məstəli şahın dərviş libasında oxuya-oxuya cadu-
nun t
əsirindən danışması, Qulaməli ilə söhbətləri bir daha sübut edir
ki, bu mövzu xalq nağıllarında işlənən mövzuların təsirindən yaran-
mış, dramaturgiyada dərviş, falçı, küpəgirən qarı, rəml atanlar, ca-
dug
ərlərin fırıldaqla məşğul olmaları tənqid atəşinə tutulmuşdur:
“Mirz
ə Fətəlinin komediyalarını oxuyan bəsirət əhli bir tərəfdən
Dostları ilə paylaş: |