Yusifov E. F., Hacıyev V. C

 
86 
D
s 
= 
60
∑
n
i
i
i
t
d
 
Burada,  
Ds - bir saat ərzindəki rekreantların vahid zamandakı orta sıxlığı, 
insan/ha; 
d
i 
- 
i sayındakı zaman intervalında rekreantların sıxlığı, insan/ha; 
t
i
 
– 
i saylı vahid sıxlıqlı rekreantların ərazidə keçirdikləri vaxt, 
dəq.; 
60 – müşahidələrin ümumi cəmi, dəq. 
 
Rekreasiya təzyiqi (N) bir saat ərzindəki təbiət kompleksinə təsir 
edən rekreantların orta miqdarını göstərir: 
 
N
s
 = D
s
 ∙ t  
 
 N
s 
– bir saat ərzindəki rekreasia təzyiqi, nəfər - saat/ha; 
 D
s 
- bir saat ərzindəki rekreantların vahid zamandakı orta sıxlığı, 
nəfər/ha; 
 t - rekreantların obyektdə olduqları zaman intervalı (bu halda 1 
saat). 
 
Müşahidələr aparmaqla gün ərzindəki orta saatlıq təzyiqi aşağıdakı 
düstur vasitəsi ilə hesablamaq mümkündür: 
N
os
 = 
n
N
n
i
i
∑
 
 
Burada, 
N
o
s 
- sutka ərzindəki orta saatlıq rekreasiya təzyiqi, nəfər-
saat/ha; 
N
i
 - i saylı müşahidənin rekreasiya təzyiqi, nəfər-saat/ha; 
n - müşahidə saatlarının miqdarını ifadə edir. 
Sutkalıq rekreasiya təzyiqi isə aşağıdakı düstur ilə hesablanır: 
N
sut. 
= N
os
 ∙ t 
 
N
sut.
 
- sutka ərzindəki rekreasiya təzyiqi, nəfər-saat/ha; 
N
o
s 
– orta saatlıq rekreasiya təzyiqi;  

---

 
87 
t – istirahət saatlarının miqdarını ifadə edir. 
 
Seçmə  sutkalıq  müşahidələr  əsasında  orta  sutkalıq  rekreasiya 
təzyiqi isə aşağıdakı düstur vasitəsi ilə hesablanır: 
.
.
or
sut
N
= 
n
N
n
1
i
i
.
sut
∑
=
 
Burada, 
 
i
sut
N
.
  -  i-saylı  müşahidə  sutkasının  rekreasiya  təzyiqi,  nəfər-
saat/ha; 
.
.
or
sut
N
- orta sutkalıq rekreasiya təzyiqi, insan-saat/ha; 
n – müşahidə sutkalarının miqdarı. 
 
İllik  rekreasiya  təzyiqini  hesablamaq  üçün  aşağıdakı  düsturdan 
istifadə etmək lazımdır: 
 
N
il
 = 
.
.
or
sut
N
∙ t 
Burada, 
N
il 
-
 - il ərzindəki rekreasiya təzyiqi, nəfər-saat/ha; 
.
.
or
sut
N
 - orta sutkalıq rekreasiya təzyiqi, nəfər-saat/ha; 
 t- istirahət müddətinin sutkalar ilə ifadəsini göstərir.  
 
Bu  göstərici  rekreasiya  diqressiyasının  müxtəlif  stadiyaları  üçün 
müxtəlif  olacaqdır.  Rekreasiya  diqresiyasının  bütün  stadiyaları  üçün 
rekreasiya təzyiqinin orta qiyməti belə ifadə olunur: 
N
il
 = 
n
N
n
i
i
il
∑
=1
 
 
N
il 
-  bütün  sahənin  il  ərzindəki  müşahidəsinin  orta  rekreasiya 
təzyiqi, nəfər-saat/ha; 
i
il
N
 -  rekreasiya  diqresiyasının  i-ci  stadiyasındakı  illik  rekreasiya 
təzyiqinin qiyməti, nəfər-saat/ha; 
n – rekreasiya diqresiyası stadiyalarının miqdarıdır. 

---

 
88 
 
Turist  mövsümü  qurtardıqdan  sonra  müxtəlif  stadiyalı  rekreasiya 
diqresiyalarındakı dəyişmələrin araşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb 
edir.  Növbəti  mövsümün  əvvəlinə  praktiki  olaraq  öz  ilkin 
vəziyyətlərini  bərpa  edən  sahələr  rekreasiyanın  zərərsiz  həddi 
intervalında olduğu sahələr hesab olunurlar. Bütün ərazi üçün 
ERT-
nin
 (ekoloji rekreasiya tutumu) qiyməti rekreasiya diqresiyasının 
optimal  stadiyası  zamanı  rekreasiya  təzyiqinin  illik  qiyməti  ilə  təyin 
edilir.  Praktikada  ERT-nin  orta  sutkalıq  göstəricisinin  (optimal 
stadiyanın  orta  sutkalıq  rekreasiya  təzyiqi)  hesablanması  daha 
əlverişli  olur.  Bunları  nəzərə  alsaq,  illik  RRP-nin  (rekreasiya  resurs 
potensialı) ədədi qiymətini aşağıdakı şəkildə hesablaya bilərik: 
 
R
p 
= S ∙ E
er
 ∙ t  
 
 
 

---

 
89 

---

 
90 
     Burada, 
R
p 
- ərazi üçün RRP-nin qiyməti, nəfər-saat; 
S - ərazinin sahəsi, ha; 
E
er
 - orta sutkalıq ERT, nəfər-saat/ha; 
t - istirahət müddətinin sutkalar ilə ifadəsidir. 
 
Bu  metodun  texniki  çətinliklərinə  baxmayaraq  o,  rekreasiya 
təzyiqinin  real  qiymətinin,  onun  dinamikasının,  ekoloji-rekreasiya 
tutumunun nəinki bütün sahə üzrə, həmçinin ayrı-ayrı turist sahələri 
üçün  hesablanmasına  şərait  yaradır.  Hər  bir  təbiət  kompleksinin 
tipindən  asılı  olaraq  öz  daxili  morfoloji  tərkib  hissələri  arasındakı 
qarşılıqlı  əlaqələrinin  strukturu  və  xarakteri  müxtəlif  olur.  Bu 
səbəbdən  hər  bir  tip  eyni  xarici  təsirə,  o  cümlədən  rekreasiya 
təzyiqinə müxtəlif cavab reaksiyası verir. Buna görə də bir tip təbiət 
kompleksi  üçün  təhlükəsiz  sayılan  hər  hansı  təzyiq  başqa  biri  üçün 
təhlükəli,  hətta  kritik  ola  bilər.  Buna  görə  də  biosfer  rezervatlarda 
olan  meşəlik  sahələrdəki  əsas  məsələ  əhalinin  kütləvi  istirahəti  və 
istifadəsi  icazə  verilən  ərazilərdə  əlverişli  rekreasiya  şəraitinin  təmin 
edilməsindən  ibarətdir.  Cədvəl  17-də  meşə  biosenozlarındakı 
rekreasiya  deqradasiyası  zamanı  baş  verən  arzuolunmaz  proseslərin 
qarşılıqlı əlaqəsi verilmişdir. 
Nəzəri  hesablamalar  və  modellər  əsasında  rekreasiya  təzyiqinin 
zərərsiz  həddinin  orta  hesabla  götürülmüş  normaları  aşağıdakı 
cədvəldə verilmişdir: 
Cədvəl 18 
 
Təbiət kompleksləri 
Bioloji 
tələblər, 
nəfər/ha 
Həddən artıq quraqlıq torpaqlardakı şam meşələri 
0.5 - 1 
Quru torpaqlardakı iynəyarpaqlı meşələr 
1 - 2 
Arid zonaların enliyarpaqlı meşələri 
2 - 3 
Münbit torpaqlardakı enliyarpaqlı meşələr 
3 - 5 
Çəmənliklər: 
 
Quraqlıq ərazilərdəki bozqır sahələrdə 
5 - 10 
Normal rütubətli sahələrdə 
10 - 20 
 

---