Ózbekistan respublikasi joqari bilim, PÀn hàm innovatsiyalar ministrligi

DNK du’zilisi

DNK polimer molekulasınıń dúzilisinde tórt qıylı nukleotid: adenin hám guanin (purin tuwındıları ), sitozin hám timin (pirimidin tuwındıları ) qatnasıw etedi. Nukleotidlar óz atınıńń bas hárıbi menen ańlatpalanadı. Mısalı, A-adenin nukleotidi, G-guanin nukleotidi, S- sitozin nukleotidi, T-timin nukleotidi. DNK-dıń eki shınjırı nukleotidlar quramı tárepinen eger bir- birinen parq qilsa da, bir shınjır daǵı nukleotidlar quramı ekinshi shınjır daǵı nukleotidlar quramına qatań baylanıslı. DNKning eki shınjırı buralganda bir-birine tiyip turadı hám bir zanjiming nukleotidlari ekinshi shınjır nukleotidlarining qarsısındasına kelip qaladı. Bir shınjırda A jaylasqan bolsa, onıń qarsısındasında, ekinshi zandjirda T boladı ; bir shınjırda G jaylasqan bolsa, ekinshi shınjırda bárháma S boladı. Sonday etip A-T jupinde, sonıń menen birge, G-S jupinde nukleotidlaming biri go'yo ekinshisin toldiradi. Sonday eken, A nukleotidlar T ga qosımsha hám T nukleotidi A ga qosımsha ; G-nukleotidi S ga qosımsha hám S nukleotidi G ga qosımsha esaplanadı hám taǵı basqa
Bunı sonday túsiniw kerek, eger DNK-dagi bir zanjiming qandayda bóleginde A, G, G, S, T, A, Ss S nukleotidlari izbe-iz jaylassa, ekinshi zanjiming bularǵa qarsısında bóleginde sol nukleotidlarga qosımsha T, S, S, G, A, T, G, G nukleotidlari boladı. Sonday etip,
bir shınjır daǵı nukleotidlaming jaylasıw tártibi belgili bolsa, toltırıw (kompiementarlik) tiykarına muwapıq, ekinshi shınjır daǵı nukleotidlaming jaylasıw tártibi de anıq boladı. DNK tuzulishiga tiykar bolǵan toltırıw jaǵdayı kletka bólingende
jańa DNK molekulaları qant ay Sentizlanishini túsinip alıwǵa járdem beredi. Bul Sentiz DNK molekulasınıń óz-ózinen eki úles artpaqtası (reduplikatsiya) sıyaqlı ájayıp ózgesheligine tiykarlanǵan. Sońǵı jıllardaǵı izertlewler sonı kórsetedi, násillik qasiyetlaming ana kletkadan qız kletkaǵa ótiwi DNK molekulalarınıń eki úles
artıwına baylanıslı eken. Kletka bo'Iinishidan aldın odaǵı DNK molekulaları eki úles artadı, yaǵnıy reduplikatsiya hádiysesi júz beredi. Bunda DNK dıń qos spiral shınjırınıń bir uchidan ajrala baslaydı hám kletka ortalıqta ámeldegi bolǵan erkin nukleotidlardan jańa shınjır dúziledi. Jańa shınjır toltırıw hoiatiga muwapıq túrde quram tabadı. Hár bir A nukleotidi qarsısındasına T nukleotidi jaylasadı, T- dıń qarsısındasına A jaylasadı, G nukleotidi qarsısındasına S nukleotidi jaylasadı, S dıń qarsısındasına G jaylasadı. Nátiyjede bir molekula DNK o'miga nukleotidlar quramı tap sonday bolǵan eki molekula DNK vujudga keledi. Bul protsessga reduplikatsiya, yaǵnıy nusqa
kóshiriw dep ataladı. Jańa vujudga kelgen hár bir DNK molekulasındaǵı shınjır dáslepki molekuladan payda boladı, ekinshi shınjır bolsa tazadan Sentizlanadi.
Nuklein kislotalar : ximiyalıq quramı hám áhmiyeti. Nuklein kislotalar barlıq tiri kletkalarda birdey funksiyanı atqaradı, yaǵnıy genetikalıq informatsiyani saqlaw, naslden - naslge uzatıw jáne onı ámelge asırıwdı támiyinleydi. DNK molekulası genetikalıq informatsiyani nukleotidlarning ketma -ketligi formasında saqlaydı, RNKning hár qıylıları onı beloklar biosintezi processinde ámelge asıradı. Nuklein kislotalardıń joqarı molekulalı makrobiopolimerlar bolıp, olardıń molekulaları 4 qıylı nukleotidlardan dúzilgen bolıp, olar óz gezeginde quramlarında 3 xilkomponentni - azotasoslari, uglevod komponenti - pentoza hám fosforkislotasining qaldıg'ini tutadı. Nukleotidlarning quramına qaysı bir uglevod kirgenine qaray nuklein kislotalar eki úlken gruppaǵa bólinedi: dezoksiribonuklein kislotalar (DNK) hám ribonuklein kislotalar (RNK). DNK quramında uglevod komponenti retinde - dezoksiriboza, RNKda bolsa - riboza hizmat etedi. Ribonuklein kislotalar óz gezeginde atqaratuǵın funksiyalarına qaray 3 gruppaǵa - transport RNK (tRNK), information RNK (iRNK) hám ribosomal (rRNK) larga bólinedi. Hár bir tiri organizmde nuklein kislotalarınıń hár eki túri — ribonuklein kislota (RNK) hám dezoksiribonuklein kislota (DNK) bar. Fakat viruslargina bulardıń bir túrin (DNK yamasa RNK ni) tutadı. Nuklein kislotalar hám oksillar turmıstıń material tiykarın tashkil etediler. Olar óz-ara ajıralmas baǵlıq, biraq olardıń kletka daǵı ornı hám funksiyası principial fark etedi: oksillar tiykarlanıp qurılıs hám kletkanıń jumısshı shólkemleri materialı ; nuklein kislota bolsa informacion material, ol organizmdiń dúzilisi, ósiwi, rawajlanıwına tiyisli informatsiyaning saqlanıwı, tákirarlanıwı, almasinuvi hám áwladdan áwladqa kóshirilishini támiyinleydi.

25. Nukleozid hám nukleotidlar. Purin yamasa pirimidin tiykarları riboza yamasa dezoksiribozani biriktirip alıp, n ol k l e o z i d dep atalatuǵın birikpeni payda etedi. Nukleozid quramındaǵı riboza (dezoksiriboza) dıń gidroksil toparına (5-nchi jaǵday daǵı ) fosfor kislotasınıń qaldıg'ini biriktirip nu k l e o t i d ga aylanadı. Nukleozidlarning atı purinlarning atına -ozin suffeksini (adenozin, guanozin), pirimidinlarga bolsa - dinge sıyınıw suffeksini (uridin, timin, sitidin) qosıw menen alınadı (4-súwret). Nukleotidlarning atı nukleozidlar atınıń ohiriga fosfor kislotasınıń qaldıg'ini sanı hám fosfat sózin qosıw menen payda etinadi. Atap aytqanda, eger nukleozid bir fosfor kislota qaldıg'ini tutsa nukleozidmonofosfat, eki fosfor kislota qaldıg'i bolsa nukleoziddifosfat hám ush qaldıq bolsa - nukleozidtrifosfat dep ataladı hám nukleozidning atınıń, fosfor kislotasınıń sanı hám óziniń atınıń birinshi xarflari menen qısqartirilib belgilenedi. Mısalı, adenozinmonofosfat - AMF, adenozindifosfat - ADF, adenozintrifosfat - ATF hám t.b. RNK da DNK da nukleotidlar dep atalatuǵın monomerlardan dúzilgen, sol sebepli nuklein kislotalardı polinukleotidlar dep ataladı. hár bir mononukleotid ush himiyaviy farkli komponentler: anorganik fosfat monosaxarid riboza yamasa dezoksiriboza hám azot hasası, purin yamasa pirimidin tiykarından shólkemlesken.

26. Nuklein kislotalar túrleri: DNK. Nukleotidlarning quramına qaysı bir uglevod kirgenine qaray nuklein kislotalar eki úlken gruppaǵa bólinedi: dezoksiribonuklein kislotalar (DNK) hám ribonuklein kislotalar (RNK). DNK quramında uglevod komponenti retinde - dezoksiriboza, RNKda bolsa - riboza hizmat etedi. DNKning molekulasında dezoksiribonukleotidlar bir-birleri menen fosfor kislotasınıń qaldıg'i hám dezoksiriboza arqalı birikib polinukleotid shınjırın payda etedi. Polinukleotid shınjırında dezoksinukleotidlarning málim tártipte ketma - ket jaylasıwı DNK molekulasınıń baslanǵısh strukturasın quraydı. DNK barlıq tiri kletkalardıń tiykarlanıp yadrolarında (prokoriotlarda, sitoplazmada) xromosomalarning quramında, bólekan mitoxondriya hám xloroplastlarda jaylasqan. Bir organizmdiń kletkalarında DNKning muǵdarı turaqlı jáne pikogrammlarni quraydı, hár túrlı tur organizmlerde bolsa talay parıq etedi. DNKning molekulyar massası kútá úlken hám bir neshe milliard daltonni (~1010 -1011 De) quraydı. Mısalı, esaplawlar boyınsha kletkada DNKning shınjırı 5 nm átirapında jayDNK ushın xarakterli bolǵan belgi - bul onıń quramına kirgen nukleotidlar óz-ara málim koefficientte bolıwı bolıp tabıladı. Bunday bolıwın birinshi ret 1949 jıl Ervich Chargaff anıqlap bergen bolıp, Chargaffqoidasi atı menen júritiledi. Áne sol qaǵıydaǵa tiykarlanıp barlıq úyrenilgen DNK molekulalarında :1.purinlarning muǵdarı pirimidinlarning muǵdarına teń:2. adenin hám sitozinning muǵdarı guanin hám timinning muǵdarına teń:3. adeninning muǵdarı timin muǵdarına hám guaninning muǵdarı sitozin muǵdarına teń:4. spetsifiklik koefficiyenti - G Q S hám A Q T - larning qatnası : DNK molekulalarında GQS hám AQT - larning muǵdarı hesh qashan teń bolmaydı. Sol sebepli olardıń óz-ara qatnası, yaǵnıy spetsifiklik koefficiyenti haywanlar hám kópshilik ósimlikler DNKlari ushın - 0, 54-0, 94, mikroorganizmlarning DNK lari ushın - 0, 45-2, 57 ge teńni iyelese, eger onı cho'zsa, 8 sm uzınlıqkacha cho'zilar eken.

27. RNK, RNK túrleri: transport RNK, ribosomal RNK, information RNK. Nukleotidlarning quramına qaysı bir uglevod kirgenine qaray nuklein kislotalar eki úlken gruppaǵa bólinedi: dezoksiribonuklein kislotalar (DNK) hám ribonuklein kislotalar (RNK). DNK quramında uglevod komponenti retinde - dezoksiriboza, RNKda bolsa - riboza hizmat etedi. Ribonuklein kislotalar óz gezeginde atqaratuǵın funksiyalarına qaray 3 gruppaǵa - transport RNK (tRNK), information RNK (iRNK) hám ribosomal (rRNK) larga bólinedi. Atqaratuǵın funksiyalarına qaray RNKlarni úsh túrge ajratıladı : informatsion, ribosomal hám transport RNKlar. Informatsion RNK (iRNK) - kletkanıń tahminan RNK sini quraydı, quramında 75 - 3000 nukleotid tutadı. Molekulyar massası - 2, 5•104 - 1•106 De. kletkanıń yadrosı hám sitoplazmada ushraydı. Belok sintezi processinde matritsa wazıypasın atqaradı. Ribosomal RNK (rRNK) - kletkanıń 80 - 90% ni RNK quraydı, quramında 100 -3100 nukleotid tutadı hám molekulyar massası - 3, 5•104 - 1, 1•106 De. Ribosomalarning tiykarǵı strukturasın quraydı. Transport RNK (tRNK) - kletkanıń 10 - 15% RNKsini quraydı, quramında 75 - 90 nukleotid tutadı. Molekulyar massası - 2, 5•104 - 3•104 De. Tiykarlanıp sitoplazmada ushraydı. Olardıń forması ayriqsha hám “jońıshqa bargining” formasına uqsaydı. Sitoplazmada aminokislotalardı beloklardıń sintezlanish jayına - iRNK ga tasıw wazıypasın atqaradı.

28. Nuklein kislotalardıń baslanǵısh strukturasın payda bolishida komplementarlik prinspi. Chargaff qaǵıydası. Baslanǵısh strukturası. DNKning molekulasında dezoksiribonukleotidlar bir-birleri menen fosfor kislotasınıń qaldıg'i hám dezoksiriboza arqalı birikib polinukleotid shınjırın payda etedi. Polinukleotid shınjırında dezoksinukleotidlarning málim tártipte ketma - ket jaylasıwı DNK molekulasınıń baslanǵısh strukturasın quraydı. DNK ushın xarakterli bolǵan belgi - bul onıń quramına kirgen nukleotidlar óz-ara málim koefficientte bolıwı bolıp tabıladı. Bunday bolıwın birinshi ret 1949 jıl Ervich Chargaff anıqlap bergen bolıp, Chargaffqoidasi atı menen júritiledi. Áne sol qaǵıydaǵa tiykarlanıp barlıqo'rganilgan DNK molekulalarında : 1.purinlarning muǵdarı pirimidinlarning muǵdarına teń:2. adenin hám sitozinning muǵdarı guanin hám timinning muǵdarına teń:3. adeninning muǵdarı timin muǵdarına hám guaninning muǵdarı sitozin muǵdarına teń:4. spetsifiklik koefficiyenti - G Q S hám A Q T - larning qatnası :DNK molekulalarında GQS hám AQT - larning muǵdarı hesh qashan teń bolmaydı. Sol sebepli olardıń óz-ara qatnası, yaǵnıy spetsifiklik koefficiyenti haywanlar hám kópshilik ósimlikler DNKlari ushın - 0, 54-0, 94, mikroorganizmlarning DNK lari ushın - 0, 45-2, 57 ge teńni iyelese, eger onı cho'zsa, 8 sm uzınlıqkacha cho'zilar eken.