Genealoji TƏHLİLİ (Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında)

88
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
müxtəlif  sahələri  ilə  bağlı  külli  miqdarda  sırf  sah ə  söz  və 
terminləri  var  ki,  onlar  ancaq  tat  dilind ə  işləndiyindən  bu  dilin 
spesifik  leksik  layına  daxil  olur.  Həmin  sözlərin  terminoloji 
mahiyyət  kəsb  etməsi,  onların  müvafiq  sah ə  terminləri  kimi 
araşırılması  məqsədəmüvafiqdir.
Tat  dilinin  leksikasını,  əsasən,  İran  mənşili  sözlər  və  ter­
minlər  təşkil  edir.  Bu  qəbildən  olan  söz  və  terminlərə  tarixi 
inkişaf  prosesində  dəyişikliyə  ya  heç  məruz  qalmamış,  ya  da 
müəyyən  dərəcədə  fonetik,  morfoloji,  semantik  c əhətdən 
dəyişikliyə  məruz  qalmış  sözlər  daxildir.
Tat  dilində  təkhecalı  sözlər  V,  VC,  VCC,  CVC,  CVCC 
quruluşlarına  malikdir.  Tat  dili  üçün  hecanın  q apalılığı  səciy­
yəvidir.  Bununla  belə,  CV  tipli  təkhecalı  sözlər  də  qeydə 
alınır.
Tat  dilinin  ümumiran  mənşəli  leksik  layı  digər  İran  dillə­
rinin  eyni  layı  ilə  demək  olar  ki,  üst-üstə  düşür.  Ümumiran 
mənşəli  sözlər  nitq  hissəsi  kimi  fellərdə  özünü  daha  çox  göstə­
rir.
Müasir  Azərbaycan  dilində  fars  dilindən  alınmalar  kimi 
qəbul  edilən  sözlərin  az  olmayan  bir  hiss əsi  məhz  ümumiran 
mənşəlidir  və  onları  müəyyən  fonetik  dəyişiklərlə  başqa  İran 
dillərində,  o  cümlədən  də,  tat  dilində  tapmaq  mümkündür. 
Bununla  belə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  həmin  sözlər  başqa  İran 
dillərindən  deyil,  bilavasitə  fars  dilindən  Azərbaycan  dilinə 
keçmişdir.  Ona  görə  də  həmin  sözləri  fars  dilindən  alınmalar 
kimi  də  qəbul  etmək  düzgündür.  Bu  zaman  tarixi-xronoloji  və 
areal  amilləri  nəzərə  almaq  lazım  gəlir.
Azərbaycan  tatlarının  dilində  külli  miqdarda  hibrid  sözlər 
meydana  gəlmişdir.  Hibrid  sözlər  tərkib  hissələri  mənşəcə 
müxtəlif dillərdən  olan  sözl ərdir.  Belə  sözlər  dilin  özündə  yara­
na  bildiyi  kimi,  başqa  dil  vasitəsi  ilə  hazır  şəkildə  alına  bilir.

---

89
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
Qeyd  olunan  cəhət  nəzərə  alınarsa,  Azərbaycan  tatlarının  di­
lində  Azərbaycan  və  tat  mənşəli  ünsürlərdən,  morfemlərdən 
təşkil  olunmuş,  eləcə  də,  Azərbaycan  dili  vasitəsi  ilə  alınmış 
hibrid  sözləri  ayırmaq mümkündür.
Azərbaycan  tatlarının  dilinin  öyr ənilməsi  təkcə  ümum- 
linqvistik  baxımdan  əhəmiyyət  daşımayıb,  Azərbaycan  tarixi­
nin,  dilinin,  mədəniyyətinin  təşəkkül,  tapması  və  fəaliyyət  gös­
tərməsində  mühüm  rol  oynamış  amill ərdən  birinin  də  öyrə­
nilməsi  kimi  qiymətləndirilə bilər.

---

90
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili 
İxtisarlar
ab.  -  Abşeron ləhcəsi
av.  -  Avesta dili
az.  -  Az ərbaycan  dili
bəluc.  -  bəluc  dili
başq.  -  başqırd  dili
çali.  -  çali  dili
dəri  -   dəri  dili
dəv.  -  Dəvəçi  şivəsi
erk.  fars -   erkən fars  dili
qon.  kənd.  -   qonaqkənd ləhcəsi
qəd.fars.  -  qədim fars  dili
qəd.  hind.  -  qədim hind  dili
qəd.  iran -  qədim  iran  dilləri
qırğ.  -   qırğız  dili
quba -   quba ləhcəsi
lah.  -  Lahıc ləhçəsi
işkaşim.  -  işkaşim  dili.
ing.  -  ingilis  dili
ir.  tat.  -  iran tatları kilv.
-  kilvar şivəsi  kl.fars.  -  
klassik fars  dili kürd.  -  
kürd dili
KDQ  -  Kitabi-Dədə Qorqud 
munc.  -  muncan dili 
müas.  fars.  -  müasir fars  dili 
orta av.  -  orta  avesta  dili 
orta fars.  -   orta fars  dili 
os.  -  osetin  dili 
parf.  -  parfiya dili

---

91
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
puştu  -  puştu  dili 
sanq.  -   sanqesari  dili 
skr.  -   sanskrit dili 
siy.  -   Siyəzən  şivəsi
soqdi. -   soqdi  dili
şüqn.  -   şuqnan  dili 
tac.  -  tacik dili 
tal.  -  talış  dili 
tat.  -  tat  dili
türk.  dial.  -  türk dialektləri 
urdu -  urdu  dili 
xaçm.  -  Xaçmaz  şivəsi 
xızı  -  Xızı  şivəsi 
xələc.  -  xələc  dili 
gil.  -  gilyan  dili 
əf.  -   əfqan  (puştu)  dili 
fars.  -  fars  dili
hind-avr.  -  hind-Avropa dilləri 
yaqn.  -  yaqnob  dili 
RPS  -  русско-персидский  словарь 
KRS  -  курдско-русский  словарь 
TRL -  talışca-rusca lüğət
RPDS -  русско-персидско -  дарийский  словарь 
QRS  -  гилянско-русский  словарь TRS 
-  таджикско-русский  словарь ADİL  -  
Azərbaycan  dilinin izahlı  lüğəti  ADL -  
Azərbaycan  dialektoloji  lüğəti  DTS  -  
Древнетюркский  словарь

---

92
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili 
İSTİFADƏ  OLUNMUŞ  ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan  dilində
1.  Abdullayev Ə.  Azərbaycan-monqol  söz paralelləri // Azər­
baycan dili məsələləri. Bakı,  1992,  s.  304-329.
2.  Adilov M.İ.  Sözün  qüdrəti.  ADU-nun  elmi  əsərləri,  1969, 
№  1,  s. 49-52.
3.  Aslanov V.  Azərbaycan dilinin tarixinə dair tədqiqlər, I.  c. 
Bakı, Elm, 2003,  155  s.
4.  Aslanov V.  Azərbaycan dilinin tarixinə dair tədqiqlər. II c. 
Bakı, Elm, 2003, 271  s.
5. 
Azadəliyeva  S.  Rusdilli  Azərbaycan  poeziyasında  Azər­
baycan dili elementləri, NDA. Bakı, 2002, 29 s.
6. 
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı,  1964, 480 s.
7. 
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti.  I c.  Ankara,  1999, 
374 s.
8. 
Azərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti.  I  c.  Bakı,  Elm,  1966,
595  s.
9. 
Azərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti.  II  c.  Bakı,  Elm,  1980, 
576 s.
10.  Azərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti.  III  c.  Bakı,  Elm,  1983,
565  s.
11.  Azərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti.  IV.  Bakı,  Elm,  1987,
544 s.
12.  Azərbaycan  klassik  ədəbiyyatında  işlədilən  ərəb  və  fars 
sözləri lüğəti. Bakı,  1966, 219 s.
13.  Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət.  Bakı,  1999,
588 s.
14.  Balasaqunlu  Y.  Qutadğu-Biliğ.  Bakı,  Avrasiya-Press, 
2006, 440  s.

---