22
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
orta fars. parf, mad, madar, əf. mor, tac. modar, os. mad, tal.
moa, ir. tat maya; tat birar//burar//burvar «qardaş» - ir*
bratar, av., qəd. fars. bratar, orta fars. bratar, əf. barodar, tal.
boa//bıva, ir. tat. bera, tşkaşim. vru(d) və s.
d) Sifətlər:
tat serx//surx «qırmızı» - av. suxra, qəd.
fars* suxra, orta fars. suxr, bəluc, söhr, sur; tal. sr., ir tat.
sur//ser və s.; tat. narm//nərm «yumşaq» - av. namra, orta
fars. narm (nlm, man, nrm), tal. eam, bəluc. narm, ir. tat. nam
ra və s.; tat. xişk//xüşg «quru» - av. huska, qəd. fars. huska,
orta fars. husk (hwsk), qəd. hind. huska, skr. suska, tal.
hısg//hışk, bəluc.(h)usk, ir. tat huska; tat. isbih//subi «ağ» - av.
spaeta, qəd. hind. sveta, tal. sıpi, ir. tat espi<*spaita və s.
e) Z ərflər: tat. vaz//voz «açıq» - av. avis, kl. fars askar,
qəd. hind. aviskara, tal. oc/o; tat. biəlind//bülünd «hündür» -
av. bərəzant, qəd. hind. brhant, parf. burz (bwrz), tal.
barz//bılınd, ir. tat. beland; tat. rast//rost «düz, düzgün» - av.
zasta, qəd. fars. zasta, tol. ras(t), ir. tat. rast və s.
Köməkçi nitq hissələri.
Qoşm alar: tat. bə (istiqamət bildirən qoşma) - av. apa,
qəd. fars. apa, qəd. hind. apa, orta fars. ape/awe, tal. ba, ir.
tat. be, əf. pə; tat ə- ytyəlik-mənsubiyyət bildirən qoşma - av.
haca, qəd. fars haca, qəd. hind. saca, tal. cı; tat. ta//tə ön
qoşması - av tavat, orta fars. tai, kl. fars. ta, tal. to, ir. fars.
ta//da, müas. fars. ta; tat. ra//rə son qoşması - av. radi, qəd.
fars. radiy, tal. ro, müas. fars. ta; tat. badə//bədə «sonra» -
av., orta fars. ada, qəd. fars. ada və s.
Bağlayıcılar: tat. ve//vo «və» qoşması - av. uta, qəd.
fars. uta, qəd. hind. uta, kl. fars. u, parf. ud, tal. va/vr/c, ir. tat.
e/o, bəluc. aw/wa, vaxan. ət., os. u; tat. əgər//əyəm «əgər» -
av. hakərət, qəd. fars. hakaram, qəd. hind. sakrt, tal.
agar/ağam, orta fars. ağar, parf. ag, munc. ağar; tat. ki//çi
23
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
«ki» - av. haca, yaqnob. ci, orta fars. ce, müas. fars. ci, əf. şe,
os. çi; tat. ya//yo//ya iş//yo iş «ya, ya da» - fars., əf. ya, os. yo,
yaqnob. yo; tat. ama//amal «amma» - av. hamat, qəd. hind.
sama, işkaşim. əlməc/əcma və s.
Əlbəttə, tat dilinin umumiran m ənşəli leksik layı verilmiş
bu nümunələrlə məhdudlaşmır. Biz burada müxtəlif nitq
hissələrinə aid nümunə kimi bir neçə misalı qədim, orta və
müasir İran dilləri ilə müqayisədə verdik ki, tarixi inkişaf
prosesində onların və bu qəbildən olan sözlərin dəyişikliyə
məruz qalmasını nümayiş etdirək.
Tat dilinin leksikasının bir sistem ş əkildə tədqiqi, lüğət
vahidlərinə xas olan ləhcə fərqlərinin aşkara çıxarılıb ümu mi-
ləşdirilməsi, sözlərin leksik-semantik qruplar əsasında araş-
dırılması tələbini də ortaya atır.
Müqayisəli tədqiqat əsasında tat dilinin ümumiran mən
şəli leksik qatını müəyyənləşdirmək də lazım gəlir.
Ard - «un» (Ab.). Bu sözün İran dillərinə aid olması
artıq qeyd edilmiş dir. Müq.et: fars. ard (PRS, 281); kürd. ar
(KRS, 332); tac. ord (TRS 325); dəri. ard (RPDS, 348); gil. iri
«un», «ard»; düyü nu ard ə (QRS, 358);puştu. or ə dəri. ard
(RPDS, 348).
Ard sözü Azərbaycan dili dialektləri və Azərbaycan
ərazisində yayılmış baş qa dillərdə və Azərbaycan ərazisində
yayılmış başqa dillərdə də qeydə almışdır: ard «unun tozu »
(İsmayıllı rayon şivəsi, Cəbrayıl rayon şivəsi); udin. dilində
ard «dəyirman daşının arxasında yığılan un» (72 və s. 112).
Həmçinin müq.et: tat. ardava «undan bişirilmiş xörək»,
şirava «südlü sı yıq» və s.
Qərd «toz». Ümumiran mənşəli sözdür. İran dillərinin bir
çoxunda işlənir. Gil. gərd, gərdu xak (QRS, 409), puşt. qard
(RPDS, s. 592), fars. qard (RPS, 557), tac. qard (TRS, 621);
24
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
tal. qard (99, 49) və s. Abşeron və Quba dialektlərində işlənən
gərde//gərdə «saman xırdası» gard «toz » sözündəndir. Usua
gərdəni palçığa qarışdırıbanı özü suvı yadı (Quba). İ.Tahi rov
qert sözünün türkmən və özbək dillərində müvafiq olaraq
«saman xırdası» və «narın un» mənalarında işləndiyini qeyd
etmişdir (54, 69).
Küto «qısa» (Dəv.). Müq.et: kürd kurt «xülasə», «qısası»
kütasi (KRS, 279); tac. kütoh (TRS, 263); fars. kütəh (RPS,
239); gily. kütə (QRS, 345); dəri. kütəh (RPDS, 305).
Ümumiran mənşəli sözlərə sər «baş», dəs «əl», çəşm
«göz» və dəhan//duhun «ağız» sözlərini də aid etmək olar.
Bunlar o qədər işlək sözlərdir ki, onları müə yyən olaraq misal
larla nümayiş etdirməyə ehtiyac görmürük.
Tat dilinin ümumiran mənşəli leksik layı digər İran
dillərinin eyni tipli layı il ə, demək olar ki, üst-üstə düşür.
Ümumiran mənşəli sözlər fellərdə özünü daha çox göstərir. Bu
da təbiidir, çünki fellər dilin az dəyişən və təsirə az məruz
qalan hissəsidir. Tat dilindəki qohumluq terminləri, bədən
üzvlərinin adları, təbiət hadisələrinin adları, nəbatat və hey
vanata aid sözlər, saylar, eləcə də, əvəzliklər arasında ümu-
miran mənşəli sözlər çoxdur. Belə sözlərin bəziləri qədim
olub, hind-Avropa dil birliyi dövrünə aid nümunələrdir.
L.S.Peysikov fars dilinin leksikologiyasını araşdırar kən
müxtəlif İran dilləri üçün eyni olan sözləri «İran fondu
sözləri» adlandırmışdır (97, 17).
Ümumirnan mənşəli sözlərə aid nümunələri nəzərdən ke
çirək. Qeyd edək ki, bu sözlərdən bəziləri türk dillərinə, o
cümlədən, Azərbaycan dilinə keçmişdir.
Bu qəbildən olan sözlər Azərbaycan-tat dili əlaqələri ba
xımından müəyyən əhəmiyyət kəsb edir.
Pədər «ata» (Şam.). Bu söz Azərbaycan dilinin müxtəlif
Dostları ilə paylaş: |