2
2
1-Bob. er tugrisidagi umumiy ma`lumotlar
1-Ma`ruza erning shakli, ulchami va tuzilishi
2-Ma`ruza erning issiklik rejimi
3-Ma`ruza er magnetizmi
4-Ma`ruza erning zichligi va bosimi
5-Ma`ruza er pustining kimyoviy tarkibi
6-Ma`ruza erning paydo bulishi xakidagi gipotezalar
Nazorat uchun savollar
1-mavzu. erning shakli, ulchamlari va tuzilishi
erning shakli va ulchamlari tugrisida xozirgi davrdagi ilmiy tasavvurlar birdaniga paydo bulgan
emas. Kadimgi xindlar erni fil ustida joylashgan tekislik kurinishida tasavvur kilganlar. Yunonlar esa
erni dengiz bilan uralgan dumalok baland toglik kurinishida tasavvur kilishgan va bu toglikni kattik
tuntarilgan osmonga tiralib turadi deb xisoblaganlar.
er, shar shakliga ega degan xulosani birinchi bulib kadimgi yunon olimi Pifagor (eramizgacha
bulgan 580-500-yillar) aytib utgan. Aristotel esa eramizdan oldingi IV asrda bu xulosani ilmiy asosda
isbot kilib berdi. Kadimgi yunon olimi Eratosfen Kirenskiy esa (eramizgacha II- asr) birinchi bulib bir
muncha aniklikda er sharining radiusini anikladi.
XVII-XVIII asr (1643-1727) oraligida angliyalik olim Isaak N`yuton erning anik shar shaklida
emas ekanligini isbot kildi. N`yutonning xisoblari buyicha erning uz uki atrofida aylanishi okibatida,
uning ekvatorida rivojlanadigan markazdan kochirma kuchning ogirlik kuchidan kattaligi xisobiga, er
kutbda sikilgan ellipsoid shaklini egallaydi.
I.B.Listing (1873 yil) erning shaklini geoid deb atashni taklif kildi. Geoidning yuzasi Dunyo
okeanining mutlok tinch xolatdagi yuzasi bilan mos tushadi. Materiklarda esa bu yuza fikran
utkazilgan kanal, daryo yuzalari buylab tutashtiriladi.
Keyinchalik erning shakli va kattaligi kator olimlar tomonidan aniklandi. Ayniksa ishonarli
ma`lumotlar F.N.Krasovskiy va A.A.Izotovlar tomonidan olingan. Ularning xisobiga kura er shakli
uch ukli ellipsoid aylanasiga yakin va uning kichik (kutbiy) uki aylanish uki xisoblanadi. erning
ekvatorial radiusi 6378,2 km kutbiy radiusi esa 6356,9 km. erning yuzasi 510 100 934 km2 ga teng.
Kursatib utilgan ma`lumotlarga kura er planetasining shakli geoid va uch ukli ellipsoid
aylanasiga ega emasligi, uning asl shaklini aniklash olimlar oldidagi muammo ekanligini kursatadi.
Kishilarning amaliy faoliyati uchun er sharining tuzilishi 14000 metr chukurlikgacha urganilgan.
Xozirgi vaktda tog kazilmalari (shaxtalar) ning chukurligi 3,5-4,0 kilometrni tashkil kiladi (Xindiston
va Janubiy Afrika konlari). Dunyodagi eng chukur burg kudugi Kola yarim orolida joylashgan va
uning chukurligi 14,0 kilometrdan ortib ketgan. Ayrim yakka burgulash kuduklarining chukurligi 8,0-
9,5 kilometrga etgan. Kuduklarning urtacha chukurligi 4-5 kilometrdan oshmaydi, yoki er radiusidan
1000 marotaba kichikdir. erning kolgan (katta) chukurliklardagi tuzilishi va tarkibi esa bilvosita
usullar-seysmologik, gravimetrik astronomik, geodezik va geofizik usullar yordamida urganilgan.
Geofizik ma`lumotlarga kura er shari bir necha kontsentrik kobiklarga bulinadi. er pustini bevosita
urganilishi mumkin bulgan turt tashki geosferaga bulish mumkin (atmosfera, gidrosfera, biosfera va
litosferalar) xamda seysmik tulkinlar tarkalish tezligining keskin uzgarishiga karab kator ichki
sferalarga bulinadi (1-rasm).
1-rasm. er sharini geosferalarga bulinish sxemasi
3
3
Litosfera kalinligi va tarkibi jixatidan turli-tuman bulgan erning ichki sferasidir. er pusti
pastdan mantiya bilan yukoridan atmosfera,gidrosfera va biosferalar bilan chegaralangan. Uning
kalinligi pasttekisliklarda (Rus pasttekisligi) 35-40 kilometrni kadimgi tog tizimlari xududlarida) 50-65
kilometrni, yosh tog tizmalarida (Garbiy Al`p,Pomir,Tyan`-Shan`) esa 80 kilometrni tashkil kiladi.
Toglik tizmalarda er pusti ildiz xosil kilganday bulib er pustlogiga chukur botganga (chukib turganga)
uxshab kurinadi.
Atlantika okeanining ostida er pustining kalinligi 10-15 kilometr. Tinch okeanining markaziy
kismida 4-6 kilometr (1-jadval). er pusti, er yuzasidan chukindi tog jinslari (gillar, kumlar, kumtoshlar,
shagallar, gipslar, oxaktoshlar) dan tashkil topgan va kalinligi 15 kilometrgacha bulishi mumkin.
Kadimiy chukindi jins katlamlari er ka`ridagi yukori xarorat va bosim ta`sirida metamorfik tog
jinslarini (gneys,slanets, marmarlar) xosil kiladi. Bu jinslarni ayrim vaktlarda mustakil metamorfik
katlamga kiritiladi.
Pastda (suyuk) suyulgan silikat maxsulot - magmaning sovushidan xosil bulgan magmatik tog
jinslari joylashadi. er pustining yukori kismida magmatik jinslardan ularning engil (nordon) turlari
"granit" katlamini xosil kiluvchi jinslar joylashadi. Chukindi va granit katlamlarining tarkibida
kislorod (0) kremniy (Si) va allyuminiy (Al) elementlari keng tarkalganligi uchun ularni (sial) nomi
bilan birlashtiriladi.
Chukindi va granit katlamlarining umumiy kalinligi pasttekisliklarda 15-20 kilometr-kadimgi
toglar ostida 15-25 kilometr ulkan yosh tog tizmalari ostida 50 kilometr, okeanlarning ostida granit
katlamlari bulmaydi.
Granit katlami tagida xususiyati jixatidan bazal`tga yakin bulgan tog jinslari yotadi. Bunday
tog jinslaridan tashkil topgan jins kavatini shartli ravishda "bazal`t" katlami nomi bilan atalgan. Bazal`t
katlamini tashkil kilgan jinslar, magmaning sovushidan va ularning ustida joylashgan chukindi
jinslarning metamorfizatsiyaga uchrashidan xosil bulgan. Granitlar degranitizatsiya jarayonida yukori
xarorat va bosim ta`sirida tarkibidagi kremniyli kislota va ishkorlarini yukotadi va bazal`tlarga
aylanishi mumkin. Bazal`t kavatining kalinligi tekisliklarda (platformalarda) 20-25 kilometrni, yosh
tog tizmalarida 15-20 kilometrni tashkil kiladi.
er pustidan 2900 kilometr chukurlikgacha mantiya kavati joylashadi. Bu kavat tuzilishi, tarkibi,
xususiyati va boshka belgilariga karab uch katlamga bulinadi: V katlami 200-400 kilometr, S katlami
700-900 kilometr va D katlami 2900 kilometrgacha chukurlikni tashkil etadi. Seysmik ma`lumotlarga
kura kavatlarni tashkil kilgan jismlar ayrim lokal joylardan tashkari asosan kattik xolatda buladi.
1-jadval
Litosferaning turli xududlardagi kalinliklari
Xududlarning nomi
Kalinliklari, km
Xududlarning nomi
Kalinliklari, km