4
4
Tibet
Tyan`-Shan`
Kavkaz
evropa (tekislik)
Shimoliy
Amerika
(tekislik)
70
80
50
28
30
Tinch
okeanining
shimoliy kismi (okean
botikligi)
Tinch
okeanining
markaziy
kismi
Atlantika
okeanining
markaziy kismi
8
18
16
V katlamining tarkibida magniy (Mg) va temir (Fe) ning birikmalari bilan bir katorda kremniy
kislotasi va ishkoriy elementlarning ozgina mikdori tarkalgan.
S katlami tarkibida kislorod (0) va kremniy (Si) dan tashkari magniy katnashadi, shuning uchun
bu katlamni kiskacha kilib sima deb ataladi.
V va S katlami birgalikda yukori mantiya deb ataladi va er sharini tulik uraydigan birinchi
kobik xisoblanadi. Yukori mantiyaning urtacha zichligi 3,2-4,5 g/sm 3 ni tashkil kiladi.
D katlamining tarkibida, O, Fe, Mg, Ni mavjud deb xisoblanadi. Uning zichligi esa 5,3-6,6
g/sm3 ga teng.
Yadroning chukurligi 2900 kilometrdan er markazigacha (6371 kilometrgacha) davom etadi.
Yadro elektr tokini utkazuvchan bulganligi uchun kator olimlar uni temir (Fe) va nikeldan tashkil
topgan deb taxmin kiladilar. Jismlarning zichligi 7-11 g/sm3 oraligida uzgarib turadi. Yadro 5100
kilometrgacha suyuk xolatda bulgan tashki kobikga va kattik ichki metalsimon kobikga bulinadi.
Xozirgi vaktda er asosan (litosferasi) kattik xolatda degan fikr fanda keng tarkalgan. Bu fikrga
asosan litosferaning chukindi, granit va bazal`t katlamlari kattik xolatda yotadi. Mantiya jismlari esa
fizik xususiyati jixatdan surguch, shishaga yoki parafinga uxshash strukturasiz jismlardan tashkil
topadi. Bu jismlar bir zumda ta`sir kiluvchi kuchlar ta`siridan uzlarini kattik jismlar kabi, asta ta`sir
kiluvchi kuchlar ta`siridan esa xuddi suyuk jismlar kabi tutadi. Yadroning tashki kobigi uta zichlangan
suyuk jismlardan, markaziy kismi esa kattik metalsimon jismlardan tashkil topgan deb xisoblanadi.
2-Mavzu. erning issiklik rejimi
er ma`lum mikdordagi issiklikni ishlab chikaradi. Ichki issiklik energiyasining asosiy manbai
bulib radioaktiv elementlarning parchalanishi xisoblanadi. Radioaktiv elementlar uz-uzidan
parchalanib, uzidan ma`lum mikdordagi issiklik energiyasini ajratib chikaradi va er pusti jinslarida va
mantiyasida energiya tuplanib boradi. Radioaktiv elementlar er pustida juda oz mikdorda tarkalgan
bulishiga karamay, planetamiz paydo bulgan (5 mlrd.yil) vaktdan buyon xosil bulgan issiklik mikdori,
erning ichki katlamlarini kizdirishdan tashkari, uning yuzasiga xam issiklik tarkatishga etarlidir.
er ichkarisida xosil bulib xarakat kiladigan issiklikdan tashkari tashki Kuyosh radiatsiyasidan xosil
buladigan issiklik xam mavjuddir. Bir sekund davomida er yuzasi Kuyoshdan issiklikga aylanadigan
1,8.1024 erg. nurlanish energiyasini kabul kiladi. Bu issiklikning 45 foyizini er yuzasidan atmosferaga
tarkatadi. erni Kuyoshdan kabul kilib oladigan issikligi notekis taksimlanadi.
Kuzatuvlar shuni kursatadiki, Antarktida va Shimoliy kutbda 1 sm 2 yuzaga ekvatordagiga
nisbatan uch barobar kup issiklik yutiladi. Lekin yutilgan issiklik bu xududning kup kismida xavoning
tinikligi va xavo katlamining siyrak bulganligi sababli atmosferaga tarkalib ketadi.
er yuzasining turli nuktalarida issiklik mikdorining notekis kabul kilinishi, er aylanish ukining
ekliptika yuzasiga nisbatan kiya joylashganligi bilan xam boglik. er yuzasidan issiklikning tarkalishi
va yuzasi bilan yutilishi ma`lum darajada kuruklik va suvlarning notekis taksimlanishiga, er
yuzasining rel`efiga, usimliklarga, xavo va okeandagi okimlarga boglik. Lekin er landshaftining turli-
tumanligiga karamay, uning yuzasida bir xil urtacha yillik yoki urtacha oylik xaroratga xos bulgan
xududlarni ajratish mumkin.
Xarorat fakat shimoldan janubga tomon uzgaribgina kolmay, chukurlik buyicha xam uzgarib
turadi. Xaroratning er yuzasidagi uzgarish amplitudasi ayrim tumanlarda 90-100
0
S ga (Urta Osiyo
chullarida) etadi. er yuzidan chukurlashib borilgan sari xaroratning (kunlik, yillik, kup yillik) uzgarishi
kamayib boradi va er yuzidan ma`lum bir chukurlikda uzgarmay kuyadi. Xarorat doimiy bulgan va
Kuyosh issikligining ta`siri bulmay kolgan bu chukurlik mintakasini yillik xarorat doimiy bulgan
5
5
mintaka deyiladi. Bu mintakadagi xarorat er yuzasidagi urtacha yillik xaroratga teng buladi. Kuyosh
energiyasining ta`siri ostida bulgan bu mintakani geliotermik mintaka deb yuritiladi.
Xarorat doimiy bulgan mintakaning chukurligi ekvatorda 1-2 metr, mu`tadil iklimli
kengliklarda 20-30 metr, kutbda 100 metr va undan ortik chukurliklarda joylashadi.
Doimiy xarorat mintakasidan ichkariga karab chukurlik ortib borishi bilan tog jinslarining
xarorati erning ichki issikligi ta`sirida konuniy ravishda ortib boradi. Ichki issiklikning xarorati doimiy
bulgan mintakadan yukorida joylashgan kismiga ta`siri er yuzasi tomon kamayib boradi. Xaroratning
chukurlik ortishi bilan kutarilishini baxolash uchun geotermik gradient va geotermik boskich
tushunchalari kiritilgan.
Geotermik gradient deb, xarorati doimiy mintakadan chukurlikning 100 metr ortishiga tugri
keladigan xaroratning uzgarish mikdoriga aytiladi.
Geotermik boskich esa doimiy xarorat mintakasidan pastdagi xaroratning 10S ortishiga tugri
keladigan, chukurlikni (metrdagi) kursatadi. Bu ikki kursatkich tog jinslarining issiklik
utkazuvchanligi, tog jinslarida sodir buladigan geokimyoviy reaktsiyalarning tabiatiga, kaynok suv va
buglarning
mavjudligiga,
tog
jinslarining
yotish
xolatiga
va
radiofaol
elementlarning
kontsentratsiyasiga boglik ravishda doimo konuniyatsiz uzgarishlarga uchrab turadi.
Urtacha geotermik gradient 100 metrga 3
0
, boskich esa 33 metr deb kabul kilingan.
V.A.Magnitskiyning xisoblariga kura, 15-20 kilometr chukurlikgacha geotermik boskich urtacha 33
metrni tashkil kiladi. Bu chukurlikdan pastda xaroratning uzgarishi keskin kamayib ketadi va 100
kilometr chukurlikda xarorat 1300
0
, 400 kilometr chukurlikda 1700
0
, 2900 kilometr chukurlikda 3500
0
,
5000 kilometr chukurlikda esa 5000
0
ni tashkil kiladi.
3-Mavzu. er magnetizmi
erning fizik xususiyatlaridan biri uning magnitligidir. er ulkan magnitdir. erning magnit
maydoni uncha katta bulmasa xam, u erning xayotida katta axamiyatga ega.
er yuzasining magnit maydoni doimiy va uzgaruvchan buladi. Doimiy magnit maydonining
asosiy kismi er yadrosida, yadro va mantiya chegarasida sodir buladigan jarayonlar bilan boglik.
Magnit maydonining bu kismiga er pusti jinslari barpo kilgan magnit maydoni xam kushiladi.
Uzgaruvchan magnit maydoni Kuyoshning nurlanishi bilan xam boglik.
er Shimoliy va Janubiy magnit kutblariga ega. Ular geografik kutblarga mos kelmaydi.
Magnit strelkasining ma`lum bir joydagi geografik meridianidan chetga burilishiga magnit
chetlanishi deyiladi. Magnit chetlanishi sharkiy va garbiy buladi. Bir xil magnit ogish burchaklarini
tutashtiruvchi chiziklar izogon deyiladi.
Magnit strelkasining gorizontga nisbatan burchagi, magnit ogishi deyiladi. Shimoliy yarim
sharda magnitning shimoliy strelkasi janubiy yarim sharda esa janubiy strelkasi gorizontga karab
ogadi. Ogish burchagi ekvatordan kutblarga karab ortib boradi va magnit kutblarida maksimumga
(90
0
) etadi. er sharida bir xildagi magnit ogish burchaklarini tutashtiruvchi chizik izoklin deyiladi.
Ogish va chetlanish mikdorlari kun, yil va asrlar mobaynida erning Kuyoshga nisbatan
joylashgan urni va Kuyoshning kun, yil va asr mobaynidagi xolatiga boglik ravishda uzgarishga
uchrab turadi.
4-Mavzu. erning zichligi va bosimi
er pustini tashkil kilgan jismlarning zichligi 3,3 kg/sm
3
dan ortmaydi. erning chukur kismlarini
tashkil kilgan jismlarning zichligi bosim ortishi bilan ortib boradi.
Olimlarning xisoblashlariga kura mantiya va yadro chegarasida 2900 kilometr chukurlikda er
jismlarining zichligi 5,7 g/sm
3
ga teng. Shu chegaradan bevosita pastda zichlik keskin ortib boradi va
9,3-9,7 g/sm
3
ga etadi. erning markazida jismlarning zichligi 12,2 - 12,5 g/sm
3
ga etadi.
erning ichki bosimi chukurlik ortishi bilan ortib boradi va er pusti bilan mantiya chegarasida 13
ming atmosfera, mantiya va yadro chegarasida 1,4 million atmosfera va erning markazida 3 million
atmosferadan ortadi.