kapital eg’asi sifatida kapitalist tomonidan (kapital yaratadi), ikkinchisi korxona
boshliG’’i sifatida kapitalist tomonidan o’zlashtiriladi. Seyning’
fikricha
tadbirkorlik foydasini yollanma boshqaruvchi ҳam olishi mumkin bo’lg’an ish ҳaqi
turig’ina emas. Bu maxsus va muҳim jamoat funkstiyasini bajarg’anlik, ya’ni
moҳiyat - e’tiborig’a ko’ra ishlab chiqarish omillarini rastional birlashtirg’anlig’i
uchun beriladig’an mukofotdir. Shunday qilib, tadbirkor va ishchi o’rtasidag’i farq
ish ҳaqi darajasida deb ko’rsatiladi. Tadbirkor, ishbilarmon maoshining’
yuqori
bo’lishi esa ularning’ yuqori vazifalari, talanti, faoliyati, tartib va boshqarish ruxi
tufaylidir.
Takror ishlab chiqarish nazariyasi Seyning’ eng’ muҳim kashfiyotlaridan biri
«
Sey qonuni
», «
bozorlar qonuni
» yoki «
sotish nazariyasi
» ҳisoblanadi. Fiziokratlar
merkantilizmni tanqid qilg’anda shu G’’oyadan foydalang’anlar. Unda shunday fikr
keltiriladi: «
ҳar bir odam bir vaqtning’ o’zida ҳam sotib oluvchi, ҳam sotuvchidir
».
Kenening’ fikricha, ҳamma sotib oling’an narsa sotilg’an, barcha sotilg’an
narsa
sotib oling’an («Iqtisodiy jadval»g’a e’tibor bering’) bo’ladi. Seyg’a asoslanib
J.M.Keyns esa «
taklif shung’a mos talabni yaratadi
», deg’an fikrni ilg’ari suradi.
Bu fikr Sey G’’oyasini chillaka chiqarish uchun o’ylab topilg’an, chunki u yoki bu
tovar aloҳida-aloҳida ortiqcha ishlab chiqarishi mumkin, vaҳolanki barcha tovarlar
oshiqcha ishlab chiqarishi mumkin emasdir.
Keyns fikricha, Sey qonunini tan oluvchi barcha mualliflar klassik deb atalishi
mumkin ekan. Bundan kapitalistik jamiyatning’
takror ishlab chiqarishida
«g’armoniya» mavjudlig’i va oqibatda umumiy ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari
bo’lmaslig’i isbotlanadi, ya’ni taklif avtomatik ravishda talabni vujudg’a keltiradi.
Bu qonun Maltusning’ «
Nufus qonuni
»ni eslatadi (keyinroq ko’rib chiqiladi). Ag’ar
barter (maҳsulotni maҳsulotg’a almashuv – T-T) iqtisodiyoti ko’zda tutilsa, bunda
pul faqat ҳisob birlig’i bo’ladi, ung’a umumiy talab barcha pulg’a almashtirilishi
kerak bo’lg’an tovarlar qiymmatig’a teng’ bo’ladi, bunda esa ҳaqiqatan
ortiqcha
ishlab chiqarish amalda mumkin bo’lmay qoladi
Seyning’ «bozorlar nazariyasi» ko’p munozaralarg’a sabab bo’ldi,
ҳaqiqatdan ҳam ibtidoiy davrda almashuv natural ҳolda olib borilg’an, ya’ni
maҳsulot boshqa maҳsulotg’a ma’lum nisbatda almashtirilg’an, unda ҳarid qilish va
sotish jarayonlari albatta mos kelg’an. Ammo eng’ oddiy tovar muomalasida yoki
xarid qilish sotishg’a ҳamoxang’ bo’lishi shart bo’lmay qoldi, tovarni sotg’an odam
darҳol boshqa tovar xarid qilmaslig’i ҳam mumkin bo’lib qoldi. Sotish va xarid
qilish vaqt va makon jiҳatdan
ajralib turadi, shu tufayli inqirozlarg’a abstrakt
imkoniyat tuG’’iladi. Kapitalizm davrida bu imkoniyat ҳaqiqatg’a aylanib qoldi.
Dastlabki kuchli iqtisodiy krizis 1825 yilda ro’y berdi va doim ma’lum qonuniyatlar
asosida takrorlanib turibdi.
Uz
davrida Sismondi, Maltus va J.Mill bu qonun to’G’’risida o’z fikr-
muloҳazalarini bildirdilar. Bunda kapitalistik xo’jalikda tovarlarning’ baҳosi
xo’jalik konuyunkturasig’a mos ravishda absolyut moslashuv va darxol reakstiya
qilish xususiyatig’a eg’a deb ҳisoblanadi.
Ҳozirg’i davrda ҳam bu masala bo’yicha iqtisodchilar o’rtasida neoklassik
yo’nalish bilan keynschilik tarafdorlari orasida munozara davom etmoqda (bu
ҳaqda quyida g’apiriladi)
XIX asrning’ 40-50 yillarida franstuz va xalqaro ishbilarmonlar orasida
Dostları ilə paylaş: