Gisterezis hodisasi. Gisterezis

GISTEREZIS HODISASI.

Gisterezis (yunoncha: hysteresis — orqada qolish, kechikish) — tashqi kuch taʼsirida jismda paydo boʻladigan "qoldiq" xossa. Magnit, dielektrik va elastik xillari boʻladi. Tashqi magnit maydoni taʼsirida jismda magnit xossasi qolishi magnit G. deyiladi. Agar magnit maydoniga joylashtirilgan temir, nikel va b. ning magnitlanishi bilan magnit maydon kuchlanganligi N orasidagi bogʻlanish egri chiziq orqali ifodalansa, magnitsizlanishda bu bogʻlanish egri chiziq 2 bilan ifodalanadi. Magnit maydonini +N dan —# gacha oʻzgartirib, tajriba takrorlansa, egri chiziq 3 chiziladi; bu chiziqlar G. yaprogʻini hosil qiladi. Magnit G. qoldiq magnetizm deyiladi. Baʼzi dielektrik (segnetoelektrik) materiallarda ham elektr G. hodisasi kuzatiladi (dielektrik G.). Dielektrik (mas, segnet tuzi) oʻzgaruvchi elektr maydoniga joylashtirilganda yuz beradigan G. hodisasi elektr maydoni kuchlanganligi Ye bilan dielektrikning qutblanishi R orasidagi bogʻlanish grafigi (G. yaprogʻi) bilan ifodalanadi. Dielektriklar oʻz-oʻzidan qutblanish xossasiga va domenlarga ega boʻladi. Deformatsiya tufayli ham G. yaprogʻi hosil boʻladi (elastik G.), buning uchun elastik qattiq jismga osilgan yuk asta-sekin koʻpaytirilib, soʻng kamaytiriladi. Kimyoviy jarayonlarda ham G. hodisasi roʻy beradi, mas,sorbsion G., bunda adsorbsiya va desorbsiya hodisalari tufayli kimyoviy jarayon grafigi G. yaprogʻini hosil qiladi. G. hodisasidan texnikada keng foydalaniladi (mas, yurgizish reostati, G. dvigateli va b.).
Biz yuqorida moddalarning magnitlanishini hamda magnit momenti hosil qilishini kuzatdik. Moddalarning magnit xossalari magnitlanish vektori ( ) va magnit singdiruvchanlikning ( ) kabi kattaliklar bilan xarakterlanadi.
Moddalar magnit singdiruvchanlik katta-kichikligi va ishorasiga qarab uch turga bo’linadilar:
1. diamagnetiklar
2. diamagnetiklar
3. ferromagnetiklar
Amperning molekulyar toklar nazariyasi, moddalarning magnit xususiyatlarini sifat jihatidan tushuntirishga imkon bersada, uning asl ma’nosi, Rezerfordning -zarrachalar bilan o’tkazgan tajribasi orqali atom yadro modeli kashf etilgandan so’ng aniq bo’ldi. Elektron yadro atrofida aylanib, birlik vaqt ichida -zaryad ko’chirib, molekulyar tok hosil qiladi. Bu tokning magnit momenti:
(10.16)
bu yerda -ga teng.


10.4-rasm
-elektronning magnit momenti deb yuritiladi. -ning yo’nalishi tok yo’nalishi bilan o’ng vint, tezlik vektori yo’nalishi bilan esa chap vint qoidasiga asosan aniqlanadi. (84-rasm) Orbita bo’ylab harakatlanayotgan elektron harakat miqdori momenti (impuls momenti)ga ega bo’lib, u tok yo’nalishi bilan chap vint qoidasiga binoan aniqlanadi:
(10.17)
Elementar zarrachalar magnit momentining impuls momentiga nisbati giromagnit nisbat deb yuritiladi. Eynshteyn va de-Xaaslar tajribada giromagnit doimiylikni o’lchashga muvofiq bo’ldilar. Tajriba natijalari nazariy ma’lumotlardan ikki marta ortiq bo’lib chiqdi. Bu esa elektronni yadro atrofida aylanib, magnit momenti -ga ega bo’lishi bilan birga, o’z o’qi atrofida ham aylanib, xususiy magnit momenti -ga ham ega bo’ladi degan gipotezani ilgari surishga olib keldi. Shunday qilib, xususiy mexanik va spin momentlari hisobga olinsa, giromagnit nisbat -ga teng bo’lib chiqadi. Ko’p o’tmay bu mulohaza qator muammolarga olib keldiki, olimlar “aylanayotgan elektron” haqidagi gipotezadan voz kechdilar. Hozirgi vaqtda spin momentiga elektronning massasi, zaryadi kabi tabiiy xossasi sifatida qaraladi.
Tabiatda nafaqat elektron, balki boshqa qator elementar zarrachalar ham spinga egadirlar. Elementar zarrachalar spini -ga butun son yoki yarim son marta karrali bo’lib, elementar zaryad kabi impuls momentining tabiiy o’lchov birligidir. Elektron uchun impuls momenti:
(10.18)

shu tufayli elektronning spini -ga teng bo’ladi. Elektronning spin momenti quyidagi ifoda bilan aniqlandi.
(10.19)
(10.19) bilan aniqlanadigan kattalik Bor magnetoni deb yuritiladi va bilan belgilanadi.
(10.20)
Atom va molekulalarning magnit momentlari ularning tarkibiga kirgan zarrachalar-elektron, proton va boshqa zarrachalarning orbital va spin momentlari yig’indisi bilan aniqlanadi.
Tashqi magnit maydoni bo’lmaganda ( ), magnit momentlari yig’indisi nolga teng bo’lgan molekulalardan tashkil topgan moddalar diamagnetiklar deyiladi. Diamagnetiklarga Cu, Bi, Sb, Ag, Au, Pb, Zn, H₂O, N₂, Co₂ kiradi.
Diamagnit moddalarning atom molekulalari magnit momenti:
(10.21)
Tashqi magnit maydonida diamagnit modda shunday magnitlanish hosil qiladiki, to’la maydon induksiyasi uchun:
(10.22)
(10.22) o’rinli bo’ladi.
Shunday qilib, diamagnit moddalar magnit maydon induksiyasini susaytiradi.
Tashqi magnit maydoni bo’lmaganda ham noldan farqli magnitlashga ega bo’lgan atom va molekulalardan tashkil topgan moddalar paramagnetiklar deyiladi. Paramagnetiklarga Cr, Mn, Pt, Na, K, Al kabilar kiradi.
Paramagnit moddalar uchun magnitlanish vektori:
(10.23)
Tashqi magnit maydonida paramagnit moddalarning magnitlanish vektori, magnit induksiya vektori bilan mos tushadi va to’la magnit maydon induksiyasi kuchayadi:
(10.24)
Issiqlik harakati natijasida molekulalar magnit momentlari tartibsiz yo’naladi. Shuning uchun moddaning magnitlanishi temperaturaning ortishi bilan kamaya borib, ma’lum temperaturada yo’qoladi va bu temperatura Kyuri nuqtasi deb yuritiladi.
(10.25)
(10.26)
C-Kyuri doimiysi deb yuritiladi.
Paramagnit moddalar magnitlanishi maydon kuchlanganligiga chiziqli bog’liq bo’lib, u to’yinish xarakteriga egadir; (10.5-rasm)

10.5-rasm