Gistologiya, stitologiya va

ligandlar
o ‘tqazadi. Ikkinchi hujayrada, u 
«nishon-hujayra»
bo‘lib xizmat 
qiiadi, aynan shu signalni qabul qilishga ixtisoslashgan (spetsifik) 
retseptorlar
mavjud b o ‘lishi lozim. Retseptorlaming membrana va 
sitoplazmatik (yadro) turlari farqlanadi. Funksional jihatdan 
membrana retseptorlarining katalitik, ion kanallari bilan bog‘liq va 
G-oqsil orqali faoliyat ko‘rsatuvchi turlari ajratiladi. Retseptorlar 
faqatgina o ‘ziga tegishli signalni qabul qiiadi va uni hujayra ichi 
signal molekulalariga (ikkinchi vositachiga) uzatadi. Ikkinchi 
vositachi sifatida turli-tuman kimyoviy moddalar, jum ladan siklik 
nukleotidlar (AMF va GMF), inozitoltrifosfat, diatsilglitserol, 
Ca2+ xizmat qilishi mumkin. Ular esa o ‘z navbatida informatsiyani 
javob 
reaksiyasini 
amalga 
oshiruvchi 
molekulalarga 
(effektorlarga) etqazadi. Barcha signal molekulalari (
ligandlar)
fizik-kimyoviy xossalariga ko‘ra 
qutblangan 
(gidrofil) va
40

---

q u tb lan m aq a n (lipofil yoki yog‘da eruvchi) bo'lishi mumkin. 
Qutblangan moddalar (masalan, oqsillar. ionlar) to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri 
membranadan o'taolm a\di, shuning uchun ularning retseptorlari 
plazmolemma glikokaliksida joylashgan. Aynan shu uchun ham 
bu moddalarning membrana orqali (transmembran) o ‘tishi maxsus 
membrana pufakchalari yordamida amalga oshadi (endotsitoz va 
ek/otsiloz). Membrana retseptorlari 
glikoproteinlar
bo‘lib, ular 
plazmolemmaning o ’tkazuvchanligini boshqaradi. turli molekula- 
larning hujayra ichiga kirishini va informatsion signallami qayd 
di!adi va liujawa ichiJagi kimyoviy birikmalarga uzatadi. Qutb- 
lanmagan moddalar (asosan xolesterin va uning hosilalari) 
membranadan bemalol o'taoladi. shu tufayli ularning retseptorlari 
hujayra ichida, aniqrog'i, jadroda joylashgan. Yadro retseptorlari 
asosan steroid gormonlar, retinoidlar, tiroid gormonlar, o ‘t 
kislot.ilari va boshqalarni tanib olish uchun xizmat qilib. oqsil 
mbiatga ega. I lar bir yadro reiseptori ikki qismga ega bo‘lib, 
binni iiisi ligand bilan yopishsa, ikkinchi qismi yadroning DNK 
mulekulari bilan bogMangan. Boshqacha qilib aytganda, yadro 
refsepcbrhxri - bular ligand tomonidan faollashtiriluvchi transknp- 
siya omillandir. Ba'zi kichik molekulali signallar (masalan. azot 
oksidi - NO. uglerod monooksidi - CO) hujayralarga hech qanday 
reiseptorsi/ bevosiia m'sir ko'rsatish .numkin. Ushbu molekulalar 
tu'qim alar gomeoslazini tam inlashda muhim rol o ‘ynaydi. Azot 
oksidi lo'qimalarda NO-sintaza fermenti yordamida hosil bo‘lib 
nishon-hujayralarda (odaida bu tomirlar devorining silliq mushal 
hujayrSari) ikkinchi vositachi (silik guanidin monophosphat -
sGMF) miqdorini oshiradi. Natijada mushak hujayra bo‘shashadi, 
shu bilan qon tomiri devorining tonusi ma’lum meyyorda saqlab 
turiludi.
Plazm olem m a