Gömrük işi Hazırladı: L. M. Hüseynova

205 
 
Stabil iqtisadi şəraitdə inzibati vasitələr iqtisadi təsir vasitələrinin səmərəliliyi kifayət qədər 
olmadıqda müvəqqəti tətbiq edilən əlavə tədbirlər hesab edilir. 
Ancaq  iqtisadi  tənəzzül  və  iqtisadiyyatın  tarazlığının  pozulduğu  zamanlarda  onlar  digər 
dövlətlərlə xarici ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsində əsas vasitəyə çevrilirlər. 
Qeyri-tarif  məhdudiyyətlərin  xarici  ticarətə  nüfüz  dərəcəsi  tarif  tədbirlərində  olduğundan 
daha  çoxdur.  Qeyri-tarif  xarakterli  maneələr  müxtəlif  ölkələrin  ticarət-siyasi  münasibətlər 
sistemində  müxtəlif  rol  oynayır  və  çox  zaman  üstüörtülü  şəkildə  göstərir.  Hökümət  tərəfindən 
müəyyən edilən tarif məhdudiyyətlərindən fərqli olaraq QTM-in bəziləri müxtəlif dövlət və yerli 
idarəetmə strukturları tərəfindən qoyula bilir. QTM kateqoriyalarından biri müdafiə tədbirləridir. 
Onların  bir  qismi:  idxala  kəmiyyət  məhdudiyyətləri;  gömrük  rəsmiyyətçiliyi  və  sənədləri; 
gömrük, fraxt və liman yığımları və s. sərhəddə istifadə edilir və nisbətən aşkar xarakter daşıyır, 
tətbiqi isə adətən, ticarət müqavilələri və müxtəlif beynəlxalq sazişlərlə tənzimlənir. 
Bu baxımdan belə QTM gömrük tarif tədbirlərinə daha yaxındır və onlarla birləşir. 
QTM  digər  qismi,  malın  qiymətinə  təsir  edən  daxilli  iqtisadi  tədbirlər:  vergilər,  aksiz 
yığımları, kreditlərin faiz stavkaları, subsidiyalar, həmçinin malların istifadəsini müəyyən edən 
inzibati  sərəncamlar,  texniki  norma  və  standartlar  isə  xarici  malların  daxili  bazara  nüfuzunu 
məhdudlaşdıran örtülü proteksionist vasitələr hesab edilir. Çünki belə tədbirlər rəsmi olaraq idxal 
ə
leyhinə  yönəlməmişlər  və  bəzi  malların  istifadəsinin  müxtəlif  inzibati  və  texniki  qaydalarını 
müəyyən  edirlər,  xarici  malları  yerli  mallarla  eyni  səviyyəyə  gətirirlər.  Bununla  bərəbər,  belə 
tədbirlər  mahiyyətcə  fiskal,  yaxud  inzibati  diskriminasiya  rejimi  yaradır  və  xarici  mallara 
münasibətdə daxili istehsalçıların mövqeyini möhkəmləndirir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, gömrük rüsumlarının aşağı salınması ilə ticarət siyasi məqsədlərlə 
vergi sisteminin istifadə edilməsinin əhəmiyyəti artır. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələr üçün vergi 
stavkalarının  səviyyələrində,  onların  alınması  üsullarında  vergiqoyma  strukturunda  fərqlər 
ə
vvəllər gömrük rüsumlarında olan fərqlərin rolunu oynayır. 
9.XX  əsrin  ortalarında  xarici  iqtisadi  fəaliyyətin  tənzimlənməsində  idxalın  kəmiyyət 
məhdudlaşdırılması, həmçinin valyuta məhdudlaşdırılması mühüm yer tuturdu. 

---

206 
 
Sosialist sistemi çıxılmaqla dünya üzrə xarici ticarət dövriyyəsinin əksər hissəsinə kəmiyyət 
məhdudlaşdırılması  tətbiq  edilirdi.  Əsrin  ikinci  yarısından  başlayaraq  inkişaf  etmiş  ölkələr  bu 
məhdudiyyətlərin  tətbiq  sahələrini  kiçiltməyə  və  onlardan  istifadənin  ümumi  prinsiplərini 
yaratmağa başladılır. Bunlar QATT sazişi əsasında təşəkkül taptı. 
Ticarət-siyasi  və  gömrük  tənzimlənməsinin  ağırlıq  mərkəzi  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  tarif 
tədbirlərinə doğru yerini dəyişməyə başladı. Buna görə də bir tərəfdən gömrük tarifləri azaldılır, 
idxala kəmiyyət məhdudiyyətlərinin tətbiqi dairəsi kiçilir, digər tərəfdən isə çevik daxili-vergi və 
yığım  sistemi,  sənayenin  və  kənd  təsərrüfatının  müxtəlif  sahələrinin  subsidiyalaşdırılması, 
inzibati norma və rəsmiyyətçiliklər daha geniş tətbiq edilir. 
Ə
ksər  inkişaf  etmiş ölkələrdə  müdafiə tədbirlərindən istifadəyə  tədrici  dönüş  artıq keçmiş 
ə
srinin 60-cı illərdən hiss edilməyə başladı. GTM ticarət siyasi vasitələr arsenalında ilk yerlərdən 
birini  tutdu.  Bu  ərəfədə  dünyanın  19  inkişaf  etmiş  ölkəsi  GTM-in  2  mindən  artıq  növündən 
istifadə edirdi. 
Xarici  ticarətin  tənzimlənməsinin  maliyyə  tədbirləri  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  indi 
ə
vvəlkirolunu  oynaya  bilmir.  Keçmiş  əsrinin  90-cı  illərin  əvvəllərinə  qədər  ixracatçılar 
tərəfindən əldə edilən valyutanın məcburi satışı təcrübəsi Avropa Birliyinin bir sıra ölkəsində - 
Fransa, İtaliya, İspaniya, Portuqaliya, Danuimarka, Belçikada saxlanılmışdı. Valyuta nəzarətinin 
mövcud  sisteminə  görə  ixrac  üzrə  ödənişin  təxirə  salınması  və  idxal  üzrə  avansın  verilməsi  2 
ildən artıq olduqda rəsmi icazə tələb edilir. Dünyada avtomatik lisenziyalaşdırma və monotorinq 
kifayət qədər geniş tətbiq edilir. Bəzi hallarda onlar real müdafiə tədbirləri tətbiq ediləcəyindən 
xəbər verirsə, digər hallarda müəyyən bazara dövlət rəsmilərinin marağını ifadə edir. Kəmiyyət 
nəzarət  tədbirlərinin  tətbiqi  çoxcəhətli  olub.  GATT  sazişinin  tələbləri  nəzərə  alınmaqla  həyata 
keçirilir. 
Qeyri-avtomatik  (sadə)  lisenzoyalaşdırma  tədbirləri  təkçə  kvotalaşdırılan  malları  əhatə 
etmir.  Müəyyən  malların  idxalına  xüsusi  icazə  zərurəti  –  daxili  bazarın  müdafiəsi  üçün  geniş 
tətbiq edilən üsuldur. Məsələn, ABŞ və Kanadada təbii qazın idxalı lisenziyalaşdırılır. Lakin belə 
lisenziyalaşdırmanın əsas obyekti kənd təsərrüfatı və yeyinti sənayəsi məhsullarıdır. 

---

207 
 
Müəyyən  malların  idxalına  dövlət  inhisarı  helə  də  ttəbiq  edilməkdədir.  Məsələn, 
Yaponiyada  duz,  düyü,  buğda,  arpa,  yağlar,  süd  tozu,  etil  spirti  905  yuxarı,  xam  ipək  idxalı 
dövlət inhisarındadır. 
 Beynəlxalq  miqyasda  standartların  unifikasıyası  cəhdlərinə  baxmayaraq  xarici  malların 
idxalına texniki maneələr qalmaqdadır. Ümumdünya ticarət təşkilatı və digər beynəlxalq sazişlər 
texniki tələblərin maksimum dərəcədə sadələşdirilməsini tələb edir ki, ticarətə maneələr aradan 
qalxsın.  Gömrük  əməliyyatlarının  harmonikləşdirilməsi  Ümumdünya  Gömrük  Təşkilatı 
çərçivəsində həyata keçirilir. Bu sahədə YGT tövsiyələri aşağıdakılardır: 
-  gömrük  xidmətləri  tərəfindən  məqsəd  və  onların  həyata  keçirilməsi  üçün  vasitələrin 
müəyyən edilməsi; 
-  gömrük əməliyyatlarının təftiş edilməsi, səmərəli olmayan və artıq əməliyyatların ləğv 
edilməsi; 
-  gömrük  sənədlərinin  elektron  daşıyıcılar  ötürülməsi  daxil  olmaqla  informasiya 
texnologiyasından geniş istifadə edilməsi; 
-  seçmə nəzarətin tətbiq edilməsi. 
Məlum  olduğu  kimi,  tariflər  xarici  malların  daxili  bazarda  yalnız  dolayı  yolla 
məhdudlaşdıırılmasına  gətirir.  Idxal  gömrük  vergitutması  hesabına  bahalaşmış  olur.  GTM 
isə, bahalaşma effektindən başqa birbaşa maneələr müəyyən edir, idxal və ya daxili istehlak 
üçün miqdar və qiymət üzrə limitlər müəyyənləşdirir. 
Ə
gər  tarif  siyasətində  idxalın  bahalaşdırılması  malın  qiymətinə  rüsum  əlavə  edilməsi 
hesabına  əldə  edilirsə,  kvota  və  lisenziyaların  ttəbiqi  idxal  təklifini  azaldır,  bu  isə  bazarda 
tələbin ödənilməməsi hesabına qiymətlərin artmasına gətirir. Beləliklə, artıq bu funksiyanın 
yerinə  yetirilməsində  GTM  tərəfdən  daha  effektiv  olur.  Ən  mühümü  isə  odur  ki,  əgər 
gömrük  tarifi  idxal  edilən  xarici  malların  həcmini  idxal  qiymətləri  səviyyəsi  ilə  tərs 
mütənasib dəyişirsə, kvota və lisenziyalar idxalı müəyyən bir səviyyədə saxlayır, istehlakın 
artımı ilə onun artmasına imkan vermir. 
 Idxalın  bahalaşdırılmasına  və  ixtisarına,  həmçinin,  daxili  vergiqoymanın 
diskriminasiya  yönlü  quruluşu  və  paratarif  baryerlər  də  təsir  edir.  GTM  tariflərdən  daha 

---