Görkəmli dilçi alim, ədib professor

69 
 
edilməsi  məqsədilə  Səməd  Ağamalıoğlunun  təşəbbüsü  və  Leninin  bu  təşəbbüsü 
bəyənməsinin  nəticəsi  olaraq  Yeni  Türk  Əlifbası  komitəsinin  əsasında  Yeni  Türk 
Əlifbası  Mərkəzi  Komitəsi  yaradılmışdır.  B.Çobanzadə  bu  komitənin  də  elmi 
şurasına  rəhbərlik  etmişdir.  Bu,  onu  göstərir  ki,  artıq  B.Çobanzadənin  əlifba 
məsələsi  ilə  bağlı  olan  fəaliyyəti  təkcə  Azərbaycanla  məhdudlaşmayaraq 
ümumittifaq  miqyasına  çıxmış  olur.  Belə  bir  komitənin  yaradılmasını  türk 
xalqlarının elmi-mədəni həyatında mühüm bir iş hesab edən B.Çobanzadə ayrı-ayrı 
türk xalqlarının ictimai-siyasi, iqdisadi və elmi-mədəni səviyyəsini nəzərə almaqla 
latın  əlifbasının  tətbiqi  məsələsi  ətrafında  xeyli  işlər  görmüşdür.  O,  latın  əlifbası 
əsasında  tətbiq  etdiyi  layihələrin  və  mövcud  olan  digər  əlifba  layihələrinin 
birləşdirilməsini  (unifikasiya  edilməsini)  təklif  edir.  Bununla  yanaşı,  o,  türk 
xalqları üçün ümumi və əlverişli olan unifikasiya ediləcək əlifbanın tərtib və tətbiq 
edilməsi prinsiplərini də göstərir:  
“1.  Unifikasiya  edilmiş  əlifba  tamamilə  latın  qrafikası  əsasında 
qurulmalıdır.  Latın  qrafikasında  müstəqil  işarələrlə  göstərilə  bilməyən  türk-tatar 
dillərinin spesifik səsləri üçün latın sisteminə uyğun olan yeni işarələr yaratmalı. 
2. Sətraltı və sətrüstü işarələrdən istifadə etməmək. 
3.  Fonetik  cəhətdən  yaxın  olan  səsləri  qrafik  cəhətdən  də  oxşar  işarələrlə 
vermək. 
4. Daha çox işlək səslər üçün daha sadə işarələr vermək. 
5. Türk-tatar dilləri üçün ümumi səslər üçün ümumi də işarələr qəbul etmək. 
6.  Hər  bir  dialektin  (ayrı-ayrı  türk  dilləri  nəzərdə  tutulur  –  R.B)  spesifik 
səslərinin göstərilməsi haqda; həmin dialektin nümayəndələrinə ixtiyar verilməlidir 
ki,  latın  sistemindən  uzaqlaşmamaq  şərtilə  öz  rəylərinə  görə,  öz  dillərinə  uyğun 
hərfi işarəni seçsinlər. 
7. Türk əlifbasının unifikasiyası üçün Azərbaycanda qəbul edilmiş olan latın 
əlifbası əsas götürülməlidir” (1, 59). 
Deyilənlərə yekun vuraraq, bu nəticəyə gəlmək olur ki, B.Çobanzadə hansı 
vəzifədə  işləməsindən  asılı  olmayaraq,  bütün  bilik  və  bacarığını  türk  xalqlarının 
inkişaf etmiş xalqlar arasına düşməsi üçün sərf etmişdir. Bunun əsas prinsipi kimi 
əlifbanı nəzərdə  tutaraq latın  qrafikalı  əlifbanın tərəfdarı olmuşdur. Əgər, bu  gün 
biz  latın  qrafikalı  Azərbaycan  əlifbasından  istifadə  ediriksə,  bu,  o  deməkdir  ki, 
B.Çobanzadənin  ideyaları  ölməmiş,  əksinə,  onun  ideyalarının  bəhrəsi  kimi 
Azərbaycan xalqı tərəqqi edən xalqların arasında özünəməxsus yer tutur. 
Sonda onu deyə bilərik ki, B.Çobanzadənin narahat ruhu artıq şaddır. Çünki 
bu  gün  onun  yaratdığı  məktəbin  xeyli  sayda  nümayəndəsi  və  yaradıcılığının 
yüzlərlə  tanınmış  tədqiqatçısı  vardır.  İllər  keçsə  də,  onun  türk  dillərinə  verdiyi 
töhvələr unudulmayacaqdır.   
 
 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
1. Babayev A. Bəkir Çobanzadə (Monoqrafiya). Bakı: “Şərq-Qərb”, 1998, 312 s. 
2. Çobanzadə B. Seçilmiş əsərləri. Beş cilddə. cild I. Bakı:“Şərq-Qərb”, 2007,336 s.  

---

70 
 
3. Çobanzadə B. Seçilmiş əsərləri. Beş cilddə. cild II. Bakı:”Şərq-Qərb”, 2007,368 s.  
4. Xalid Səid. Yeni əlifba yollarında əski xatirə və duyğularım. Bakı, 1929, 147 s. 
5.  1926-cı  il  I  Bakı  Türkoloji  Qurultayı  (Stenoqram  materialları,  biblioqrafiya  və 
foto-sənədlər), Bakı: “Çinar-çap”,  2006, 571 s. 
 
Hayri Ataş
*
 
 
SELİM REFİK REFİ’OĞLU’NUN BEKİR ÇOBANZADE’YE  
CEVABI VE İTİRAZLARI 
 
Türk  dünyasının  en  büyük  dil  ve  edebiyat  araştırmacılarından  biri  olan 
Bekir Çobanzade, araştırmalarını daha çok Türk dili üzerine teksif etmiştir. Bunun 
yanında  sayıları  dil  çalışmalarına  nisbeten  az  da  olsa  edebiyat  sahasında  da 
araştırma ve incelemeler yayınlamıştır. Mesela: “Son Devir Kırım-Tatar Edebiyatı 
Tenkit  Tecrübeleri”,  “Türk  Dili  ve  Edebiyatının  Tedris  Usulü”,  “Kumuk  Dili  ve 
Edebiyatı Tetkikleri”, “Son Devir Azeri Edebiyatının yeni Devri – Nationalismden 
İnternationalisme” ile muhtelif makaleleri bunlardandır. 
1924  yılında  Azerbaycan’a  yerleşen  ve  burada  Bakü  Devlet 
Üniversitesi’nde  dersler vermeye  başlayan  Çobanzade’nin  burada  da  bir süre  çok 
faal  çalıştığını  görüyoruz.  Ancak  1930’lu  yıllara  doğru  kendisine  karşı  başlatılan 
karalama  kampanyası  ve  baskı  neticesinde  bir  nev’i  kendini  aklama  çabası  içine 
düşen Çobanzade’nin devrin ideolojisine uygun eserler yazmak zorunda kalıyor (4, 
s.  11).  Bizim  burada  muhtevasından  kısaca  bahsedeceğimiz  çalışması  olan  “Son 
devir Azeri Edebiyatının Yeni Devri – Nationalismden İnternationalisme” adlı eseri 
de  bu  dönemin  ürünüdür.  Çobanzade’nin  bu  çalışmasının  bütününe  baktığımız 
zaman  eserin  başından  sonuna  kadar  Marksist  ideolojiye  uygun  değerlendirmeler 
yaptığını  görüyoruz.  Bunun  en  mühim  sebebinin  Marksist  ideolojinin  üzerindeki 
baskısı  olduğunu  söylemiştik.  Millî  olana  şiddetle  mukabele  eden  ve  hatta  hayat 
hakkı  tanımayan  bu  ideolojinin  ilim  ve  âlim  üzerindeki  baskısı  daha  sonraki 
yıllarda  Bekir  Çobanzade’nin  hayatına  da  mâl  olacak  ve  1937  yılında  “millî 
düşüncelere  sahip  olduğu  ve  bunlardan  vazgeçemediği”  sebebiyle  vazifesinden 
alınacak,  hakkında  suçlamalarda  bulunulacak  ve  nihayet  idama  mahkum  edilerek 
1939’da öldürülecektir (bu tarih bazı yerlerde 1937, 1938 olarak da verilmektedir) 
(4, s. 11; 3, s. 51-52). 
Bekir Çobanzade’nin yukarıda belirttiğimiz eserindeki değerlendirmelerine 
ve  fikirlerine  karşı  olarak  1939  yılında,  eserin  yayınlanmasından  yaklaşık  on  yıl 
sonra Türkiye’de Selim Refik (Refi’oğlu) tarafından ona bir itiraz ve cevap olarak 
“Prof. Dr. Çobanzade’ye Cevap” adlı bir kitapçık yayınlanmıştır (2). 
                                                           
*
Hayri Ataş – Bakı Dövlət Universitetinin filologiya üzrə fəlsəfə doktorantı. 

---