Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
67 azərbaycanlıların onlara kömək edəcəklərinə də ümid edir və Bakıdan gələn nümayəndə heyətinin əlifba səyahətinin məqsədini alqışlayır: “Rusiyada yaşayan türk-tatar xalqları arasında yeni bir mədəniyyət mərkəzi lazımdır. Belə bir mərkəzə namizəd ola biləcək ancaq Bakıdır. Bakıdan başlamış yeni əlifba məsələsinə bütün Krım xalqı və gəncliyinin yardım etməsini ümid üdirəm. Qomision (komissiya – R.B) təşkil etmək də müvafiqdir. Sizin hər xüsusda bizə yardım edəcəyinizə əminiz. Biz sizin fikrinizi salamlayırız” (4,21). B.Çobanzadə Bakıya gəlib Yeni Türk Əlifba komitəsinin elmi şurasına rəhbərlik etməyə başlayandan sonra köhnə əlifbanın türk dillərinə yaramadığını və latın əlifbasının üstünlüklərini əks etdirən bir sıra məqalələr yazmışdır. Bununla yanaşı, elmi konfranslarda məruzələr edərək, türk xalqlarının həyatında mövcud olan elmi-mədəni problemlərin, xüsusilə də əlifba probleminin həll edilməsi ilə bağlı ümumittifaq miqyaslı bir qurultayın çağırılması təşəbbüsünü də irəli sürmüşdür. 1924-1925-ci illərdə Türkoloji qurultaya hazırlıq işləri gedirdi ki, belə hazırlıq işlərini həyata keçirənlərin öncüllərindən biri və birincisi B.Çobanzadə idi. Buna uyğun olaraq qurultayqabağı onun təşəbbüsü və rəhbərliyi altında qurultayda müzakirəyə çıxarılacaq latın qrafikalı əlifba əsasında yeni bir əlifba layihəsi də hazırlanmışdır. 1926-cı ilin 26 fevral – 6 mart tarixində keçirilən Türkoloji qurultayda B.Çobanzadə rəyasət heyətinin üzvü seçilmişdir. Orada bir neçə məsələ ilə bağlı məruzələrlə də çıxış etmişdir. Lakin təəssüflə qeyd edək ki, B.Çobanzadənin qurultayda çıxış etdiyi məruzələrindən təkcə əlifba məsələsi ilə bağlı məruzəsinə qurultayın stenoqram materiallarında rast gəlmirik. Həmin stenoqramda, sadəcə bu sözlər yazılıb: “Prof. Çobanzadənin çıxışından sonra söz yoldaş Baxarova verilir” (5, 262). Yəni onun çıxışı haqqında orada heç bir məlumat əksini tapmayıb. B.Çobanzadənin çıxışının nə məqsədlə stenoqrama salınmaması sonrakı illərdə - 1937-1938-ci illər repressiyasında onun günahsız mühakimə edilərək güllələnməsi faktı ilə aydınlaşır. B.Çobanzadənin əlifba ilə bağlı məruzəsi rəsmi olaraq qurultayın materiallarında verilməsə də, onun ayrı-ayrı illərdə yazdığı məqalələrindən əlifba ilə bağlı mövqeyini aydın görə bilirik. Belə ki, B.Çobanzadə əlifba ilə bağlı yazdığı məqalələrində əlifba məsələsinə müxtəlif prizmalardan yanaşaraq ərəb və latın əlifbasının türk dillərinə nə dərəcədə uyğun gəlib-gəlməməsi barədə dürüst elmi izahatlar vermişdir. Onun belə məqalələrindən “Yeni əlifba və türk dili” (1927), “Türkoloji qurultayın müəllimlər üçün əhəmiyyəti” (1926), “Yeni əlifba cəbhəsində qarşımızda duran elmi vəzifələr” (1927) və s. adlı yazılarını göstərmək olar. Onu da deyək ki, həmin dövrdə əlifba məsələsi ilə bağlı türk dünyasında, ən əsası da Azərbaycanda iki cəbhə mövcud idi: latınçılar, islahatçı - ərəbistlər. B.Çobanzadə latınçı olaraq həm türk xalqlarının hamısını əhatə edən birləşmiş (unifikasiya edilmiş) əlifba layihəsi hazırlayırdı, həm də adı çəkilən məqalələrini yazmaqla islahatçı - ərəbistlərə tutarlı cavab da verirdi. B.Çobanzadə “Yeni əlifba və türk dili” (1927) adlı məqaləsində ərəb əlifbasının çatışmazlığını, türk dillərinin 68 fonetik sisteminə yaramazlığını və latın əlifbasının üstün cəhətlərini belə izah edir: “Ərəbləşmənin və farslaşmanın, təkrar ediriz, dilimizin orta əsrlərə doğru qayıtmasının qarşısına keçmək üçün olduqca ciddi və yaradıcı bir tədbir lazımdı. Bu tədbir də dilimizi, türkcəni hər şeydən əvvəl bütün xüsusiyyətləri ilə təsbit edə biləcək bir yazı sistemi ola bilərdi. Bunun üçün də uzun zamanlardan bəri duyulan bu ehtiyacı təsviyə edə biləcək, bu tədbiri təmsil edə biləcək çıxış olaraq ərəb əlifbasının dilimizə uydurularaq islahı, yaxud tamamilə yeni bir yazı sisteminin meydana gətirilməsi məsələləri ortaya sürüldü və beş-altı illik münaqişə və münaziələrdən sonra Şuralar İttifaqı içində yaşayan türk-tatar xalqları tərəfindən dilimiz üçün ərəb əlifbasına görə tamamilə yeni bir yazı sistemi olan latın əlifbası əsasında tərtib olunmuş “yeni türk əlifbası” qəbul edildi. Bu vəqənin bir neçə cəhətlərdən dərin tarixi mənada əhəmiyyəti vardır: 1. Dilimiz ərəb-fars dillərilə olan alış-verişini bitirmiş olur. Oxucu bu nöqtəni oxuyaraq şübhəyə düşə bilər, çünki bu gün daha yeni əlifba bütün mətbuat və nəşriyyatımızı qaplayıb, ərəb əlifbasını tamamilə meydandan sürümədiyindən yeni əlifbadan gözlədiyimiz və gözləyə biləcəyimiz bu təsir və nəticə özünü göstərə bilmir. Məmləkətimizdə yalnız yeni əlifba qullanılan, işlədilən dövrəyə çatsaq, yuxarıda göstərdiyimiz nəticəni pək tez əldə edə biləcəyiz. 2. İndiyə qədər ən adi təzahürlərinə qədər, “müqəddəs” olaraq tanınmış olan ərəb əlifbası yerinə, tamamilə dünyəvi və iş bitirməkdən başqa məziyyəti olmayan əməli bir yazı sisteminin qəbul edilməsi əski Şərq zehniyyətinin baltalanması yolunda atılan böyük və əhəmiyyətli addımlardan birisidir” (3, 283-284). B.Çobanzadə “Türkoloji qurultayın müəllimlər üçün əhəmiyyəti” adlı məqaləsində də əlifba məsələsinə toxunmuş və burada əlifba məsələsini türk-tatar aləmində münaqişə və müzakirələrə səbəb olan xəstəlik adlandırmışdır. Qurultayda ərəb hərflərinin nə özünün, nə də islah olunmuş formasının türk dillərinə yaramadığını elmi əsaslarla latınçıların izahından sonra ərəbist kimi qurultaya gələnlərin fikrlərini dəyişməsini və latın əlifbasının bütün şəkli xüsusiyyətləri ilə türk xalqlarının dilinə uyğunluğunu göstərirdi. O, həmin məqalədə yazır: “Əlifba məsələsi çox illərdən bəri türk-tatar aləmində bir çox münaqişə və müzakirələrə ana olan xəstəliklərimizdən birisi idi. Qurultay, bütün başqa məsələlərdə olduğu kimi, burada da əsas olaraq türk dilinin təbiət və mahiyyətini almış və bu nöqteyi- nəzərdən yürüdülən uzundan-uzun, müfəssəldən-müfəssəl münaqişə və çıxışlar nə əski, nə də islah olunmuş ərəb hərflərinin türk dilinə yaramadığını bütün qurultaya göstərmiş və bu surətlə ərəb əlifbası tərəfdarı olub gələnlərdən bir çoxu da latın əsasını qəbul etmək cəhətinə rəy vermişlərdir. Türk dillərinin bütün səslərini qeyd və bütün şəkli xüsusiyyətlərini işarət edə biləcək bir əlifba varsa, o da, heç şübhəsiz, latın əsasında yapılacaq ümumi türk əlifbasıdır” (3, 202). 1926-cı ildə keçirilən I Bakı Türkoloji qurultayında latın əlifbasının xeyrinə qətnamə qəbul edilmişdir (bax: 5, 289-290). Bu qətnamədən sonra təkcə Azərbaycanda deyil, bütün türk-tatar respublikalarında latın əlifbasının tətbiq Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|