Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
99 dillərində geniş areala malikdir. Lakin bu xüsusiyyət türk, türkmən, uyğur və öz- bək dillərində də mövcuddur. Hal kateqoriyasında yiyəlik və təsirlik hallarda yalnız tam formaların (-nin, -ni 2 ), yönlük-istiqamət halında -qa, -ka formalarının, yerlik və cıxışlıq hallarda kar variantlı şəkilçilərin işlənməsi qıpçaq xüsusiyyətlərinin üstünlüyünü gostərir. Mənsubiyyət kateqoriyasının qrammatik vasitələri oğuz dilləri ilə eyniyyət təşkil edir; məs: babam, baban, babası, babamız, babanız, babası//babaları və s. Mənsubiyyətin analitik forması da bu dildə müşahidə olunur; məs.: sizin koy, bizim adam, sizin balalar və s. Bu xüsusiyyət Azərbaycan danışıq dilində məhdud dairədə (bizim küçə, sizin məhəllə), Dərbənd, Balakən, Qax, Cəlilabad, Lerik, Şəki və Təbriz şivələrində geniş yayılmışdır. Bu, türk dillərinə xas olan qədim xüsusiyyətdir. Qədim yazılı abidələrdə- Orxon-Yenisey kitabələrində (bizin su, menin er), «Dədə Qorqud kitabı»nda ( bi- zim el), M.Kaşğarinin «Divanı»nda (bizin ev) da işlənmiş, muasir dovrdə karaiim, qaqauz, qumuq, başqırd, cuvaş, xakas, türk, qaracay-balkar və türkmən dilinin dia- lektlərində I və II şəxslərdə mühafizə olunmuşdur. Mənsubiyyət şəkilcili isimlərin hallanması oğuz dillərinə uyğun şəkildə mey-dana cıxır. Oğuz dillərində, eləcə də Azərbaycan dilindəki hallanma forması eynidir; məs.: babamın, babama, babamı, babamda, babamdan və s. Krım-tatar dilində oğuz dillərində olduğu kimi, III şəxsdə bitişdirici ŋ ünsüründən istifadə olunur: babasında, babasından və s. Karluq dilləri istisna olmaqla, digər müasir türk dillərində və onların şivələrində mənsubiyyətli hallanmada məkani hallardan əvvəl - ŋ ünsürü işlənir. Bu xüsusiyyət tarixən Orxon-Yenisey (oğlınta, yaşına), uyğur yazılı abidələrində (tenqri oğlanınqa), M.Kaşğarinin «Divanı»nda (közinde, oğlundan) və digər yazılı abidələrdə mövcud olmuş, müasir dövrdə hər iki ədəbi dildə normalaşmışdır. Hər iki dildə üçüncü şəxs mənsubiyyət şəkilçili isimlər təsirlik halda ‐n şəkil-çisi qəbul edir; məs.: anasın, kardaşın, aşın «yeməyin» (krım-tatar), atasın, babasın, başın, nəvəsin (Azərb.) Bu xususiyyət Azərbaycan ədəbi dilində deyil, danışıq dilində və şivələrin əksəriyyətində geniş fəallığa malikdir. Türkoloji ədəbiyyatda - ŋ şəkilcisi təsirlik halın qədim forması hesab olunur. Hazırda qıpcaq dillərində, Tuva, sarı uyğur, şor dillərində və Qaraqalpaq, türkmən, qumuq, türk dillərinin dialektlərində tarixi işləkliyini saxlamışdır. Yazılı mənbələrin və müasir şivələrin materiallarından aydın olur ki, qədim -in 2 şəkilçisi tarixən yiyəlik və təsirlik halla- rın funksiyasını yerinə yetirmişdir. Hal formalarının diferensiallaşması prosesində - ŋ şəkilcisi təsirlik halı bildirmək funksiyasını bəzi ədəbi dillərdə itirmiş, şivələrdə fəallığını saxlamışdır. Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, Krım-tatar dilində qrammatik şəkilçilərin əksəriyyəti ikivariantlıdır. Şəkilçilərin damaq variantı dodaq variantının mövqeyin- də işlənir. Bəzi şəkilçilərin damaq variantının üstünlüyü (hal, mənsubiyyət və şəxs şəkilçilərində) şimal-şərq ləhcəsi üçün səciyyəvidir. 100 Krım-tatar və Azərbaycan dillərində əvəzliyin məna növləri forma və seman- tik baxımdan oxşardır: şəxs əvəzlikləri (men, sen, o, biz, siz, olar), işarə (bu, o, şu, mına, anna «ona», mınavi kimdir, nedir, bazı, kimi, kimisi), inkar (ic, ic kimse// ic birisi// ic kimse, ic bir şey), sual (kim, ne, neday, anqi, kaysi) və s. Şəxs əvəzlikləri hallanarkən Azərbaycan ədəbi dili və şivələri ilə oxşar formalar özünü göstərir. Birinci şəxs əvəzlikləri yiyəlik halda mənim, bizim şəklində, yönlük halda mana// bana, sana, ona formalarında işlənir. Krım-tatar dilinin cənub dialektində şəxs əvəzlikləri yönlük halda ma:, sa:, şimal dialektində maqa, saqa, oqa şəklində istifadə olunur. Əvəzliyin bu formaları Azərbaycan dilinin qərb ləhcəsində, şimal-qərb şivələrində (ma:, sa:), Zaqatala, Qax və ayrım şivələrində (maqa, saqa) muşahidə olunur. Krım-tatar dilinin cənub şivələrində bu, u, «o» işarə əvəzlikləri abu<ha bu, avu<ha u şəklində təzahur edir. Abu əvəzliyi «Azərbaycan dilinin şimal-qərb, Dərbənd və Tabasaran şivələrində habu//habı//havı//havu variantlarında cox yaxındakı, gözlə görünə bilən varlığı göstərmək, nişan vermək üçün işlədilməklə bərabər, ondan haqqında danışılan və gələcəkdə olacaq hadisəni, əşyanı, varlığı, əlaməti və s. bildirmək üçün istifadə edilir. Məsələn: habu meniŋ qız mağa cox ko- mak eliyir (6, 93). Azərbaycan dilində olduğu kimi, Krım –tatar dilində də inkar feillər-ma 2 şəkilçisinin vasitəsilə, bacarıq feilləri-a,e feili bağlama şəkilçisi ilə bil feilinin köməyi ilə əmələ gəlir; məs.: ata bil, ala bil və s. Bacarıq feillərinin inkarı –alma, -ama, -eme feilləri ilə duzəlir; məs.: atalma// atama, alama və s. Şəxs şəkilciləri iki şəkildə təzahür edir: 1) feilin şühudi kecmiş zamanı və şərt şəkli ilə işlənənlər: aldım, aldın, aldı, aldık. aldız, aldılar; 2) feilin digər şəkillərində işlənənlər: alırım, alırsın, alır, alırmız, alırsız// alırsınız, alırlar və s. Göründüyü kimi, Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, Krım-tatar dilində II şəxs təkdə -sın 2 , I şəxs cəmdə -mız 2 şəkilçiləri işlənir. Azərbaycan dilində və şivələrində I şəxs cəmdə -mız 2 şəkilçisi qeydə alınmamışdır, lakin tarixən yazılı abidələrdə iki forma (-q, -k və -mız) işlənmişdir. XVIII yüzildən başlayaraq ədəbi dildə -q, -k şəkilçisi normalaşmışdır. II şəxs təkdə –sın şəkilçisi Gədəbəy və Qax (İlisu kənd şivəsi) şivələrində fəal işlənməkdədir. Turk dillərində II şəxs təkdə şəkilçinin həm acıq saitli, həm də qapalı saitli variantları (-san, -sın) mövcuddur. -San şəkilçisi Qaraqalpaq, qumuq, Tuva, özbək, uyğur dillərində, -sın 4 forması isə müasir türk, qazax, karaim, qırğız, noqay və Baraba tatarlarının dilində eyni vəzifə daşımaqdadır. Ümumtürk arealında –san 2 şəkilçisi ilə müqayisədə qapalı variant üstünlük təşkil edir. N.Hacıyeva -sın izoqlossunun innovasiya mərkəzinin Orta Asiya türklərinin yayıldığı zonanın olma sı qənaətindədir (5, 178). Orta Asiyada özbək və Qaraqalpaq dilləri istisna ol- maqla, oğuz və qıpçaq mənşəli türk dillərində –sın şəkilçisi işlənir. Bu şəkilçinin ayrılıqda oğuz və qıpçaq xüsusiyyəti olmasını müasir dil faktları ilə təsdiqləmək Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|