Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

2.3. Kassa operatsiyalarini hisobga olish
Kassa operatsiyalarini olib borish tartibi. Tashkilotlarning pul mablag’lari naqd pul shaklida kassada, bank hisobvaraqlarida pul hujjatlari shaklida, berilgan akkreditivlarda va ochiq maxsus hisobvaraqlarda, chek daftarchalarida va boshqalarda saqlanadi.

Pul mablag’lari buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari:

- ushbu mablag’lar va ularning harakati bo’yicha operatsiyalarni to’g’ri, to’liq va o’z vaqtida hisobga olish;

- pul mablag’lari va pul hujjatlarining mavjudligi, ularning xavfsizligi va maqsadli ishlatilishini nazorat qilish;

- kassa, hisob-kitob va to’lov intizomiga rioya etilishini nazorat qilish; mablag’lardan yanada oqilona foydalanish imkoniyatlarini aniqlash.

Pul mablag’larini kassada saqlash va xarajat qilish tartibi Markaziy bank tomonidan tasdiqlangan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish Qoidalari” (Markaziy bank qarori 16.05.2015, №12/17, O’zR Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan 22.06.2015 yil № 2687)da belgilangan va “O’zbekiston Respublikasida banklar tomonidan naqd pul muomalasiga doir ishlarni tashkil etish to’g’risidagi Yo’riqnoma” (Markaziy bank qarori 24.02.2018, №7/14, O’zR Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan 01.05.2018 yil № 3003)da belgilangan.

Tashkilotlarning xorijiy valyutadagi kassa operatsiyalari O’zbekiston Respublikasi hududida xorijiy valyuta bilan kassa operatsiyalarini yuritish tartibiga (AV ro’yxat raqami 611, 1999 yil 22 yanvar) muvofiq amalga oshiriladi.

Tashkilotlar o’z pul mablag’larini banklarda saqlashi shart.

Tartibga muvofiq, tashkilotlar o’z majburiyatlari bo’yicha hisob-kitoblarni banklar orqali naqd pulsiz shaklida amalga oshirishi, yoki O’zR qonun hujjatlariga muvofiq, Markaziy bank tomonidan belgilangan naqd pulsiz to’lovlarning boshqa shakllaridan foydalanishi mumkin. Lekin ayrim hollarda hisob-kitoblar kassa orqali naqd pul berish yo’li bilan ham amalga oshiriladi.

Tashkilotlar bankdan olgan naqd pullarni qaysi maqsad uchun olgan bo’lsalar, uni faqat o’sha maqsadda foydalanishlari shart.

Tashkilotlar ish kuni oxirida o’z kassalarida qolgan naqd pul mablag’larini belgilangan limit doirasida saqlashi mumkin. Kassadagi naqd pul qoldig’i limitini belgilash va tushum hisobidan xarajat qilish har yili yanvar oyida tashkilotlar va banklar o’rtasidagi kelishuvga asosan buyurtma-hisob-kitobga muvofiq amalga oshiriladi.

Belgilangan limitlar tashkilotning naqd pul aylanmasidan kelib chiqqan holda, yil davomida qayta ko’rib chiqilishi mumkin. O’rtacha kunlik naqd pul tushumi eng kam oylik ish haqi summasiga etmaydigan tashkilotlar uchun limit 2 yil muddatga belgilanadi.

Bajarilmagan ishlar, ko’rsatilmagan xizmatlar, qaytarilgan tovarlar (ishlatilmagan temir yo’l chiptalari va aviachiptalar, kontsert-tomoshalar uchun berilgan chiptalar hamda ko’rsatilmagan tibbiyot xizmatlari) haqi tashkilotning kassasiga tushgan naqd pul tushumlari hisobidan qaytariladi.

Agar tovar, ish va xizmatlar haqi bank plastik kartalari orqali to’langan bo’lsa, pul mablag’lari 3 ish kuni ichida iste’molchining bank plastik kartasi hisobvarag’iga to’lov topshiriqnomasi asosida o’tkazish orqali qaytariladi.

Tashkilotlar har kuni o’z kassasidagi naqd pul mablag’larining belgilangan limit doirasidan ortiqcha qismini banklarning kunduzgi va kechki kassalariga yoki banklarga etkazib berish uchun inkassatorlarga topshirishlari shart.

Tashkilotlar o’z kassasidagi naqd pul mablag’larining belgilangan limit doirasidan ortiqcha qismini mehnatga haq to’lash, mukofotlar, sug’urta to’lovlari, nafaqalar, stipendiyalar va pensiyalarni to’lash uchun, bankdan olingan kunni qo’shib hisoblaganda 3 ish kunidan ortiq bo’lmagan muddat mobaynida saqlash huquqiga ega.

Xizmat safari xarajatlari uchun bo’nak mablag’lari keyinchalik hisobot topshirish sharti bilan naqd pulda yoki xodimning bank plastik kartasi hisobvarag’iga o’tkazib berish orqali beriladi. Xizmat safari xarajatlari uchun berilgan mablag’larning sarflanmay qolgan qismi xizmat safari muddati tugaganidan so’ng 3 ish kunidan kechiktirmasdan tashkilot kassasiga naqd pulda qaytariladi.

Agar xizmat safari xarajatlari xodimning bank plastik kartasi hisobvarag’iga o’tkazib berilgan bo’lsa, mablag’larning sarflanmay qolgan qismi to’lov terminali yoki xodimning arizasiga asosan bank orqali 5 ish kuni ichida qaytariladi.

Ilgari olingan mablag’lar bo’yicha hisobot topshirilmasdan, keyingi xizmat safari uchun mablag’lar berilishi ta’qiqlanadi.

Kassa operatsiyalari birlamchi hisob hujjatlari (kassa kirim orderi va kassa chiqim orderi) asosida rasmiylashtiriladi.

Naqd pul bilan hisob-kitob qilish uchun har bir tashkilotda kassasi bo’lishi kerak va belgilangan shaklda kassa kitobini yuritishi lozim.

Banklardan tashkilotlar tomonidan olingan naqd pullar chekda ko’rsatilgan maqsadlar uchun sarflanadi.

Kassa operatsiyalarini o’tkazish kassirga yuklatilgan. Kassir o’zi qabul qilib olgan barcha qimmatliklarning but saqlanishi uchun to’liq moddiy javobgar hisoblanadi. To’liq shaxsiy moddiy javobgarlik to’g’risidagi namunaviy shartnoma O’zR Mehnat vazirligining 1996 yil 2 apreldagi № 2/4 qarorida keltirilgan.

Kassirning ishga tayinlanganligi to’g’risida buyruq chiqarilganidan so’ng, tashkilot rahbari kassirni ushbu Qoidalar bilan tanishtiradi va u bilan to’liq moddiy javobgarlik to’g’risida shartnoma tuzadi.

Kassir o’ziga topshirilgan ishni boshqa shaxslarga ishonib topshirishi ta’qiqlanadi.

Kassir shtat birligi bitta bo’lgan tashkilotlarda kassir vaqtincha ishda bo’lmaganda, kassir vazifasini bajarish tashkilot rahbarining buyrug’i (qarori) bilan boshqa xodim zimmasiga yuklatiladi. Bunda kassir vazifasi vaqtincha yuklatilgan xodim bilan ham to’liq moddiy javobgarlik to’g’risida shartnoma tuziladi.

Kassir kasalligi yoki boshqa sababga ko’ra vaqtincha ishda bo’lmagan hollarda unga biriktirilgan barcha qimmatliklar darhol tashkilot rahbari hamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs va boshqa xodimlardan tarkib topgan komissiya ishtirokida ishni qabul qilayotgan shaxs tomonidan qayta sanaladi. Bu haqda dalolatnoma tuzilib, komissiya a’zolari tomonidan imzolanadi.

Tarkibiy bo’linmalari yoki markazlashtirilgan buxgalteriyasi bo’lgan tashkilotlarda ish haqi, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqalari, stipendiyalar, pensiya va mukofotlarni to’lash vazifasi tashkilot rahbarining buyrug’i (qarori)ga muvofiq to’liq moddiy javobgarlik to’g’risida shartnoma asosida qo’shimcha ravishda boshqa shaxslarga ham yuklatilishi mumkin.

Tashkilot kassiri naqd pullarni tegishli kassa hujjatlari asosida kassada qabul qiladi va tarqatadi.

Shtatlar jadvalida kassir shtat birligi nazarda tutilmagan tashkilotlarda kassa operatsiyalarini bajarish vazifasi birorta xodim(lar) zimmasiga tashkilot rahbarining buyrug’i (qarori) asosida yuklatilishi mumkin.

Tashkilotning naqd puldagi barcha tushum va chiqimlari kassa daftarida hisobga olinadi. Har bir tashkilot faqat bitta kassa daftari yuritadi. Ushbu daftarning varaqlari raqamlangan, tikilgan va tashkilot muhri bilan muhrlangan (muhr mavjud bo’lgan taqdirda) bo’lishi lozim. Muhr izi tushirilgan qog’ozning ikkala tomoniga elim surtiladi, daftarga muhr bosilganidan keyin yana bir qavat elim surtiladi.

Kassa daftaridagi varaqlar soni ko’rsatilgan yozuv tashkilot rahbari hamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs imzosi bilan tasdiqlanishi lozim.

Byudjet tashkilotlarida kassa operatsiyalarining hisobi kassir tomonidan Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risidagi yo’riqnomaning (AV ro’yxat raqami 2169, 2010 yil 22 dekabr) 15-ilovasiga muvofiq shakldagi yoki KO-4 son shakldagi kassa daftarida olib boriladi.

Kassa daftaridagi yozuvlar qora qog’oz vositasida sharikli ruchka yoki siyoh bilan 2 nusxada yoziladi. Bunda varaqlarning birinchi nusxasi kassa daftarida qoladi, qirqiladigan ikkinchi nusxasi esa, kassirning hisoboti hisoblanadi. Varaqlarning birinchi va ikkinchi nusxasi bir xil raqam bilan raqamlanishi shart.

Kassa daftariga o’chirib yozish va tuzatishlar kiritish ta’qiqlanadi. Tuzatishlar tashkilot kassiri hamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs imzosi bilan tasdiqlanadi.

Har bir kassa orderi bo’yicha naqd pulning olinishi yoki berilishi kassir tomonidan kassa daftariga darhol yozib qo’yiladi. Kassir ish kuni oxirida bir kunlik operatsiyalar hisobini chiqaradi, kassadagi naqd pullar qoldig’ini keyingi ish kuniga o’tkazadi va buxgalteriyaga kassir hisoboti sifatida ajratib olingan ikkinchi varaqni (kassa daftaridagi bir kunlik yozuvlar nusxasini) kassa daftariga qayd etib, kassa kirim va chiqim hujjatlari bilan birgalikda kassa daftariga imzo qo’ygan holda topshiradi. Agar tashkilotlarda har kuni umumiy summasi eng kam oylik ish haqining bir baravari miqdorigacha bo’lgan operatsiyalar amalga oshirilsa, kassa hisobotlari 3-5 kunda bir marta tuzilishi mumkin.

Tashkilotlarda kassa daftari elektron (dasturiy) tarzda yuritilishi mumkin. Bunda kassir hisoboti ham elektron (dasturiy) tarzda yuritiladi. Ushbu hujjatlar keyingi ish kuni boshlangunga qadar tuziladi va ularning mazmuni bir xil bo’lishi hamda kassa daftarining barcha rekvizitlarini o’z ichiga olishi shart.

Kassa daftari va kassir hisobotining varaqlari yil boshidan boshlab o’sib borish tartibida raqamlanib, elektron (dasturiy) tarzda amalga oshiriladi.

Kassa daftarining qo’shimcha varag’i va kassir hisoboti hujjatlari olingandan so’ng, kassir ularning to’g’ri tuzilganligini tekshirib, imzolashi shart. Kassir hisobotga kassa orderlarini ilova qilib, imzolab buxgalteriyaga topshirishi lozim.

Kassa daftarining qo’shimcha varag’i yil davomida kassir tomonidan har bir oy bo’yicha alohida saqlanishi lozim. Kalendar yil tugaganda yoki zarurat tug’ilganda, kassa daftarining qo’shimcha varag’i xronologik tartibda kitob shaklida tikiladi. Bir yillik varaqlarning umumiy soni tashkilot rahbari va buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs tomonidan imzolanadi va tashkilot muhri bilan muhrlanadi (muhr mavjud bo’lgan taqdirda).

Kassa daftarining to’g’ri yuritilishini nazorat qilish buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs zimmasiga yuklanadi.

Kassa chiqim orderi kassadan naqd pul oluvchining imzosi bilan tasdiqlanmagan bo’lsa, ushbu summa kamomad hisoblanadi va kassirdan undirib olinadi. Kassadagi kassa kirim orderlari bilan tasdiqlanmagan naqd pullar kassadagi ortiqcha pul hisoblanadi va tashkilot daromadiga kiritiladi.

Katta (bosh) kassirdan boshqa kassirlar zarur naqd pullarni bo’nak sifatida olganda va ularni qaytarganda “Qabul qilingan va berilgan pullar hisobini yuritish daftari”ga imzo qo’yishlari shart.

Kassirlar ish kuni oxirida katta kassirga olingan bo’nak pullar va kirim hujjatlari bo’yicha qabul qilingan pullar to’g’risida hisob berishi hamda naqd pullar qoldig’ini, imzo qo’yib olingan pullar bo’yicha o’tkazilgan operatsiyalarning hujjatlarini topshirishlari lozim.

Kassir olingan bo’nak naqd pullar bo’yicha ularni to’lash uchun to’lov qaydnomasida ko’rsatilgan muddatda buxgalteriyaga hisob berishi shart.

Kassirlar har kuni qoldiq summani tashkilot kassasiga topshirishlari shart. To’lov qaydnomalari bo’yicha chiqim qilinmagan naqd pullar katta (bosh) kassirga topshiriladi va kassirlar tomonidan xaltalarga solinadi va muhrlanib, undagi qoldiq summasi ko’rsatilgan holda katta (bosh) kassirga topshiriladi.

Har bir tashkilot naqd pulda hisob-kitoblarni amalga oshirish maqsadida o’z kassasiga ega bo’lishi lozim. Naqd pul bilan hisob-kitoblarni amalga oshirmaydigan tashkilotlar kassa xonasiga ega bo’lishlari talab etilmaydi.

Tashkilotlar rahbarlari ularning aybi bilan naqd pul mablag’larining saqlanishi va tashilishida ularning xavfsizligi ta’minlanmaganligi uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgar bo’ladi.

Kassa xonasi alohida ajratilgan bo’lishi, eshiklari esa operatsiyalarni amalga oshirish vaqtida ichkaridan qulflanishi shart. Kassa ishiga aloqador bo’lmagan shaxslarning ushbu xonaga kirishi man etiladi.

Tashkilotlardagi barcha naqd pullar va boshqa qimmatliklar yonmaydigan metall shkaf (seyf)larda saqlanadi. Ular ish kuni tugaganidan so’ng, kalit bilan qulflanadi va unga kassirning muhri bosiladi.

Metall shkaf (seyf)larning kalitlari va muhrlar kassirlarda saqlanishi lozim. Kalitlar va muhrlarni turli joylarda qoldirish, begona shaxslarga berish yoki ularning hisobda turmagan dublikatlarini tayyorlash ta’qiqlanadi. Metall shkaf (seyf)lar turgan xonalarning eshiklarini ochiq qoldirish yoki ularning eshiklarida kalitlarni qoldirish man etiladi.

Kalitlarning hisobda turgan dublikatlari xaltalarga solinib, kassirlar tomonidan muhrlanib, tashkilot rahbarida saqlanishi lozim. Tashkilot rahbarining buyrug’i (qarori)ga asosan tuzilgan komissiya tomonidan har chorakda kamida bir marta kalitlarning hisobda turgan dublikatlari nazorat tekshiruvidan o’tkaziladi. Ushbu tekshiruv davomida kalitning yo’qolganligi aniqlangan hollarda, tashkilot rahbari bu haqda huquqni muhofaza qiluvchi organlarga xabar beradi va zudlik bilan metall shkaf (seyf)ning qulfini almashtirish choralarini ko’radi.

Tashkilotga tegishli bo’lmagan naqd pullar va boshqa qimmatliklarni kassada saqlash ta’qiqlanadi.

Kassa va metall shkaf (seyf)larni ochishdan oldin kassir eshik qulflarini, xonaning deraza va panjaralarini hamda muhrlarning butligini ko’zdan kechirishi va qo’riqlash hamda signalizatsiya vositalarining soz holatda ekanligini tekshirib, bunga ishonch hosil qilishi shart.

Muhri shikastlanganligi, qulf, eshik va panjaralarning buzilganligi, sindirilganligi aniqlangan hollarda, kassir zudlik bilan bu haqda tashkilot rahbarini xabardor qilishi lozim. Tashkilot rahbari bu haqda huquqni muhofaza qiluvchi organlarga xabar berishi va ular etib kelgunga qadar kassani qo’riqlash choralarini ko’rishi lozim.

Kichik xo’jalik xarajatlari, safar xizmati uchun bo’nak va boshqa kichik to’lovlar uchun bank tomonidan belgilangan limit doirasida kassada kam miqdordagi pullarni saqlash mumkin.

Agar tashkilot kassada naqd qoldig’i limitini belgilash uchun chora-tadbirlar ko’rmagan bo’lsa, kassadagi pul qoldig’i limiti nolga teng va o’z vaqtida bankga etkazib bermagan naqd pul mablag’lari esa me’yordan yuqori deb hisoblanadi.

Ma’muriy javobgarlik kodeksi 175-moddasining 3 bandi bo’yicha kassa operatsiyalarini yuritish tartibi va to’lov intizomini buzish, shu jumladan, qarzdor korxonalardan to’lovlarni undirish bo’yicha soliq organlarining inkasso topshiriqlarini bajarmaslik, shuningdek debitorlik va kreditorlik qarzi muddatlarini o’tkazib yuborish hamda korxonalarning hisobvaraqlarida tegishli mablag’lar bo’lgan holda to’lovlarni amalga oshirishning belgilangan muddatlarini buzish, shuningdek pul mablag’larini hisobdan chiqarish navbatini buzish uchun, mansabdor shaxslarga eng kam ish haqining o’n baravaridan o’n besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

Yuridik va jismoniy shaxslarga tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog’liq naqd to’lovlarini amalga oshirishda kassadagi naqd pullarni qabul qilish nazorat-kassa apparatlaridan majburiy foydalangan holda amalga oshirilishi lozim.

Mol etkazib beruvchilar va xaridorlar bilan hisob-kitoblarda tashkilotlar bir bitim uchun yuridik shaxslar o’rtasida O’zRda naqd pul hisob-kitoblarining belgilangan chegarasiga rioya qilishlari kerak.

Kassa operatsiyalarini yuritish tartibiga rioya qilish uchun javobgarlik tashkilotlar rahbarlari, bosh hisobchilar va kassirlar zimmasiga yuklatiladi.

Kassa operatsiyalarini yuritish va naqd pul bilan ishlash tartibiga rioya etmayotgan tashkilotlarga O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan javobgarlik choralari qo’llaniladi. Masalan, qonun hujjatlarida belgilangan hollarda kassa apparatlaridan foydalanmaslik tashkilotga eng kam ish haqining 10 dan 15 barobarigacha miqdorda ma’muriy jarima solishga sabab bo’ladi.