Gülsüm Hüseynova
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
- Misgərlikdə istifadə olunan alət və vasitələrin adları.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 170 170 tərəfi til şəklində olan zindanın adıdır. Çiloğ dan silindrik məmulatların hazırlanmasında istifadə olunmuşdur. İn çiloğa çan soli kor bəfidoştənim. «Bu zindanı («çiloğu») neçə ildir işlədirik». Qıblasundum əsas zindandır, ona «ana zindan» deyirlər. Bə misgəri bütün korhon bə sər qıblasundum dirə bəbiran. «Misgərlikdə bütün işlər ana zindanın üzərində görülür». Korsundum misin spesifik formaya salınması məqsədilə istifadə edilən zindan növüdür. Tat dilinin misgərlik və dəmirçilik terminologiyasında istifadə edilən çəkiclərin də çoxlu sayda novləri var və bu növlərin hər birinin məxsusi adı var. Məsələn: korsü «ağzı dördbucaqlı şəklində olan çəkic»: Nəzər korsürə nayoft. «Nəzər çəkici tapmadı»; kələ korsü «iri çəkic», lözani (lö «dodaq» və zərən «vurmaq» felindən). Metal məmulatın dar hissəsində iş görmək üçün olan aləti bildirir. Bəstirə gərdənirə ve lözani rost bısoxtənund. «Güyümün boğaz hissəsini bu alətlə düzəldirlər». Mis sözünün etimologiyası da maraq doğurur. Bu söz tat dili və bir sıra İran dillərində işlənir. Türk dillərinin bəzilərində bakır sözü həmin mənada işlənir. Bakır türk dillərinin qədim yazılı abidələrində qeydə alınmışdır. H.Əsgərovun fikrincə, Azərbaycan dilində mis sözü işləndiyindən, bakır mühafizə edilməmişdir (57, 90-95). Türk dilləri üçün «mis» anlamında işlənmiş ilkin kökün cez (qaz), des (alt), çes (tuv), ciz (tat), ces (başq; çuv.) variantlarından biri olması qənaətinə gəlmək mümkündür. Qədim türk lüğətində cez «sarı mis» mənasında verilmişdir (DTS, 260). Müəyyən fonetik əvəzlənmələrə istinadla mis sözünün bu kökdən yarandığını ehtimal etmək olar. Tat dilində, xüsusən də, onun Lahıc ləhcəsində misgərlik və dəmirçilik sənətinə aid kifayət qədər çox termin var. Nəri «qalın metalı dartıb uzatmaq üçün alət», lözani «metal Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 171 171 məmulatın dar hissəsində iş görmək üçün alət», coz «qayçı növü», daranoy «ling növü», noylülə «ling növü», damdamundan «körük basmaq», mola doran «lehimləmək», abiyə «lehimləmə növü», nö «isti metalı soyutmaq üçün su doldurulmuş hovuz və ya qab», nügoni «təmirolunma», tö «misgərlikdə metalın qızdırılıb soyudulması prosesi», tənəkə «misin lay forması», xəzinəliyə qeyçi «xəzinəli qayçı», bəsti «güyüm», vəri «güyümün boğaza qədərki hissəsi», bin, kəəb «güyümün alt hissəsi», danduna «metalı cilalamaq məqsədilə tutmaq üçün dişli alət», «maşa», düş doran «qaynaq etmək», gom «qaynaq növü», pəstöyi «yarımfabrikat» və s. belə terminlərdir. Ayrı-ayrı xalqlar arasında iqtisadi, ictimai-siyasi və digər əlaqələrdə dil əhəmiyyətli rol oynamışdır. İqtisadi əlaqələr bir xalqa məxsus əşya və məmulatların başqa xalqın məişətində yer almasına şərait yaratmışdırsa, dil əlaqələri prosesində sənətlə bağlı terminlərin bir dildən digərinə keçməsi hadisəsi baş vermişdir. Ona görə də tat dilində işlənən misgərlik terminlərinin bir qismi alınma terminlərdir. Bu terminlər Azərbaycan dilindən və ya Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmışdır. Ümumiyyətlə, tat dilinin terminoloji leksikasını üç qrupa ayırmaq olar: 1) mənşəcə tat dilinə məxsus terminlər; 2) ümumiran mənşəli terminlər; 3) alınma terminlər. Belə bölgü bütün sənət növlərinə aid termionologiya üçün eyni olduğundan başqa sahələrə aid terminlərdən bahs edərkən terminlərin mənşəcə növlərə bölgüsünü təkrar aparmağa ehtiyac qalmır və terminlərin mənşəcə növləri haqqında sonda qısa məlumat verməklə kifayətlənirik. Misgərlik terminləri tat dilində işlənən terminlərin bir hissəsidir. Məlumdur ki, terminlərlə ümumişlək sözlər arasında əsas fərqlərdən biri leksik vahidin dildə işləkliyidir. Terminlərin bəziləri dildə, daha doğrusu, ünsiyyət prosesində Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 172 172 az işlənirsə, digərlərinə nitqdə tez-tez rast gəlmək olur. Bu da daha çox bu və ya digər əşyanı bildirən adla bağlı olur. Məsələn, misgərlərin hazırladıqları əşyaların müəyyən hissəsi əhalinin məişətində istifadə olunduğundan, onların adları danışıqda çox işləkdir. Lakin misgərlik alətləri haqqında məlumat daha çox bu sahə ilə məşğul olanlara aid olduğundan bu sözlər onların dilində və ya nitqində üzə çıxır. «Linqvistik təhlil və araşdırma prosesində mühüm funksionallıq kəsb edən terminoloji leksikanın işlənmə və mənimsənilmə texnikasının öyrənilməsi gündəlik tələbat və zəruri ehtiyacdan doğur. Özü də bu, terminlərin hamısına aid məsələ deyildir. Məlumdur ki, terminlərin, o cümlədən dilçilik terminlərinin əhəmiyyətli bir hissəsi ümumişlək xarakterə malik olduğundan, onlar sintaqmatik mövqe etibarı ilə sərbəst funksiya daşıyırlar» (30, 233). Ə.Cavadovun bu fikri müxtəlif sənət sahələrinə aid leksikanın işlədilməsində də özünü doğruldur. Bu cəhət misgərlik terminlərinin işlənməsində də müşahidə olunur. Azərbaycan tatlarının dilində işlənən misgərlik terminlərinin başqa bir qisminə aid nümunələri nəzərdən keçirək. Onu da qeyd edək ki, misgərliklə bağlı söz və terminlər, əsasən, Lahıc ləhcəsinə aiddir. Bu da yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, misgərliyin Lahıcda daha çox inkişaf etməsi və yayılması ilə bağlıdır. Misgərlikdə istifadə olunan terminləri üç əsas qrupda birləşdirmək olar: 1) misgərlikdə istifadə olunan alət və vasitələrin adları; 2) misgərlikdə istifadə olunan texnoloji proseslərin və üsulların adları; 3) misgərlik məmulatlarının adları; 4) misgərliklə bağlı digər söz və terminlər. Misgərlikdə istifadə olunan alət və vasitələrin adları. Bu sənət sahəsində bir sıra alət və avadanlıqlardan istifadə olunur. Qeyd olunduğu kimi, onlardan bəzilərinin müxtəlif növləri var. Aşağıda misgərlikdə istifadə olunan alətlərin Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|