GüLSÜm hüseynova
Yüklə 6,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 59 Qəri «qarı» 1. «Qoca qadın, arvad»; 2. «Arvad»; 3. Qatı, qəddar, kinli, hiyləgər və s. Quruğ «qoruq». 1. Təbii-tarixi əhəmiyyəti olan bitki, hey- van və s. cinslərini qoruyub-saxlamaq məqsədilə dövlət tə- rəfindən xüsusi mühafizə olunan yer; 2. Əkilmiş yerlər/əkin, bostan, tarla, otlaq və s.; 3. Keçmişdə istifadə edilməsi qadağan olunmuş mülkədar yerləri; 4. Qarovul, keşik. Quç «qoç». Azərb.: qoç 1. Qoyunun erkəyi, döllük erkək qoyun. 2. məc. igid, qoçaq. Türk dilindən alınmalar. Dilin yazıyaqədərki dövrünün tədqiqində başqa dillərə aid materiallar xüsusi rol oynayır. Yazısı olan hər bir dilin ya- zıyaqədərki dövrü də olmuşdur. Bu dövrə aid faktlar başqa dillərdə, onun öz tarixi boyu əlaqə və təmasda olduğu dillərdə qorunub saxlanır, yazılı abidələrdə yer tutur. «Hind-Avropa dilçiləri, İran dillərini, slavyan və başqa dilləri öyrənərkən bu dillərdə kökü Azərbaycan dilinə gəlib çıxan turkizmlərin qədim qatını aşkara çıxarmışlar» (73, 3). 80-ci illərin ikinci yarısından başlayaraq, tədqiqatçılar bu məsələyə böyük diqqət göstərmişlər. Dilin yazıyaqədərki dövrünə aid qədim sözlər onomastik vahidlərin tərkibində daim mühafizə olunur. Ona görə də onomastikaya, eləcə də etnogenezə dair tədqiqatlarda qədim leksik qat diqqət mərkəzində olur. Məlumdur ki, dillər tarixi inkişaf prosesində bir-biri ilə birtərəfli və ikitərəfli əlaqədə olurlar. Dil əlaqələri xalqlar arasındakı mədəni, siyasi və iqtisadi əlaqələr zəminində baş tutur. Xalqların tarixən yaxın və ya eyni ərazidə yaşaması onların dilləri arasında təmaslı əlaqələr yaradır. Təmaslı Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 60 əlaqələr prosesində dillər bir-birinə təsir göstərir. Bu təsir daha çox leksik səviyyədə baş verir. Azərbaycanda İran dilləri ailəsinə mənsub bir sıra dillər yayılmışdır. Bu dillər arasında tat dilinin öz yeri var. Tatlar uzun əsrlər boyu azərbaycanlılarla yanaşı yaşamış, Azərbaycan dili tatlar üçün canlı ünsiyyət vasitəsi olmuşdur. Hər iki xalq arasında yaranan davamlı ictimai, iqtisadi və mədəni əlaqələrin təsiri nəticəsində tat dilinin tərkibində Azərbaycan dilindən alınmış türk sözlərindən ibarət xüsusi leksik lay formalaşmışdır. Bu leksik lay həm tematik zənginliyinə, həm də qarşılıqlı əlaqələrin tarixi xronologiyasını əks etdirməsinə görə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Q.Qeybullayev Zaqafqaziyada yayılmış dillərdə qədim türk sözlərindən bəhs edərkən tat dilində işlənən alınma söz- lərə də xüsusi yer ayırmışdır. Onun tat dilində işlənən qədim türk sözlərinə dair verdiyi nümunlərdə aya (aya), aqu (ağu), ağa (əğə), baxiçi (baxıcı), bo (bö), emrəq (ömrağ), bilerzik (bilərzik), vergi (vergi), qiziz (qiziz), qedeş (ğadaş), qatanqaz (gatangaz), qizluq (qizlug), qed (gad), qeyqu (geygu), qisqi (qisqi), qintir (qintir), burk (qaraqaş), qeteq (qətəv), qovuz, qunum (qunum), diriq (diriv), quden (qudön), qurqut (qurqut), qundaq (qundağ), quzur (qüzür), dirrik, dirlik (dirlik, dirrik), tirilik (tirilik), dəzgəçi (dözğaçi), dəzkə (gözgö), durlu (dürlü), duş, zırlek (zırlak), zələ (zölö), zinqilti (zingilti), zırp (zirp), ərəmik (örömik), eçur (açur), key (key), kendu (köndü), künqür (küngür), kuruk (kürük), kuşek (kusek), kube (kübö), kuşek (ikindi), kür (kur), lalo (lalo), məkəcin (mökaçin), oyna, ovna (övna), uva, ünkər (ünkar), obur-sabur (ubur-sabur), sayki, sayqi, tapxur (tapxur), sail (sail), suqra (suvra), öd, örük, ürük (örük), tutmac (tutmoz), uqur (uğur), tanq (tang), tutam (tu- tam), tuvenk (tuvenk), çənəx (çanak), ciqan (çigan), caqra Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 61 (çaqra), cis (cis!), çiçirinq (çiçiring), çov, şire (şirə), hurt (hurt), kərənti (kərənti), cir (zir) kimi sözlər var. Bunlar müəllifin göstərdiyi sözlərin tam siyahısı olmayıb, onun yalnız bir hissəsini təşkil edir (66, 452-453). Tat dilində işlənən qədim türk sözləri, şübhəsiz ki, tari- xən qədim dövrlərdə bu dilin lüğət fonduna daxil olmuşdur. Eyni ərazidə yaşayan bu xalqlar arasında həm iqtisadi, həm də, mədəni əlaqələr müntəzəm səciyyə daşımışdır. Nəticədə tat dilinə bir çox Azərbaycan sözləri keçmişdir. Qeyd olunmuş sözlərin tarixi aspektdə leksik-semantik təhlilə cəlb olunması dil tarixi üçün əhəmiyyətli olduğu kimi, tat dilinin lek- sikologiyasının öyrənilməsi baxımından da böyük əhəmiyyət daşıyır. Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda veril- miş qədim türk sözlərinin bir qismi müasir Azərbaycan dili və başqa türk dillərində qalmaqdadır. Bir sıra sözlərsə ar- xaikləşmiş, dilin passiv lüğət fonduna keçmişdir. Məsələn, Azərbaycan tatlarının dilində işlənən ağu – zəhər, acı, bo//bö «böyə», bilərzik qizluq, şirə «qatı palçıq», dirrik, soqrak «fincan», diriq «arıq», qədeş «qardaş», yaxın «doğma adam» sözləri müasir Azərbaycan ədəbi dilində, dialekt və şivələrdə, o cümlədən, danışıq dilində işlənir. Bununla yanaşı, həmin sözlər dilin tarixən qədim dövrlərinə aid leksik qata aid olan sözlərdir. Qeyd olunmuş sözlər müasir Azərbaycan dili ilə müqayisədə tat dilində daha çox işləkdir. Tat dilində işlənən türk-Azərbaycan sözlərini T.Əhmədov dörd qrupa ayırır: 1) abidələrdə, eləcə də, Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində rast gəlinən sözlər; 2) yalnız ümumtürk abidələrində və Azərbaycan klassiklərinin əsərlərində rast gəlinən sözlər; 3) fonetik cildinə görə qədim formalara uyğun gələn sözlər; 4) türk sözlərinə oxşayan, lakin abidələrdə və Yüklə 6,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|