Güney azərbaycan
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci
105 hələ öz sağlığında aĢıq məktəbinə dastançılıq ənənələrini gətirdi. XVI əsrin sonlarında Təbriz aĢıq məktəbi həmin zəmin üzərində inkiĢaf edib zənginləĢdi. Burada aĢıq sənəti həm musiqi, peĢəkar ifaçılıq, həm də dastançılıq sahəsində özünün yeni yüksəliĢini yaĢadı. Təbriz məktəbi peĢəkar ifaçılıq və improvizatorçuluq institutu kimi qısa tarixi müddətdə Ģöhrətləndi. Bu dövr Təbriz məktəbinin yaradıcılıq ənənələrində bir sıra yeni istiqamətlər özünü göstərməyə baĢladı. Onlardan ən baĢlıcası aĢıq Ģeirinin özündə, onun məzmun mahiyyətində, yaradıcılıq ənənələrində və tərənnüm çevrəsində baĢ verən keyfiyyət dəyiĢiklikləri idi. Onlar təkcə Təbriz aĢıq Ģeirini deyil, ümumilikdə Azərbaycan aĢıq Ģeirini yeni yüksəliĢ yoluna çıxardı. Onu təriqət dəyərlərinin tərənnümü yönümündən əsaslı Ģəkildə uzaqlaĢdırıb peĢəkar ifaçılıq istiqamətinə yönəltdi. XVII əsr aĢıq Ģeiri sırf təbiət və insan gözəlliklərinin tərənnümü ilə əlamətdar oldu. AĢıq dini – islamı və təriqət dəyərlərindən uzaqlaĢıb real gözəlliklərin, yüksək mənəvi-əxlaqi görüĢlərin tərənnümçüsünə çevrildi. AĢıq poeziyasında ümumilikdə bütün qabaqcıl baxıĢ və görüĢlər azad sevgi, insan hüquqsuzluğu, sevgili uğrunda mübarizənin tərənnümü ətrafında cəmləĢdi, cəmiyyətin aparıcı dəyərlərini özündə əks etdirdi. AĢıq Ģeiri, eləcə də müxtəlif məzmunda yaranan məhəbbət dastanları orta əsrlərdə artıq qəhrəmanlıq epik düĢüncəsinin həyata keçirdiyi funksiyaları üzərinə götürdü. Cəmiyyətdəki mövcud ədalətsizliklərə, ziddiyyət və təzadlara qarĢı qılınc qəhrəmanlığını lirik düĢüncənin kəsərli sözü, qüdrətli poetik vüsəti əvəz etməyə baĢladı. Cəmiyyətdəki ədalətsizliklərin bütün sistemini aĢıq yaradıcılığı kiçik poetik nümunələrdən tutmuĢ iri həcmli məhəbbət dastanlarında açıb göstərdi. Orta əsrin milli-məiĢət həyatından baĢlamıĢ, ictimai-siyasi əhvalı, idarəçilik, dövlətçilik ənənələri orta əsr aĢıq yaradıcılığında özünü göstərməyə baĢladı. Elə həmin qaynaqlarda idarəçiliyin sökülüb-dağılması, sinfi ziddiyyətlərin kəskinləĢməsi, orta əsr azərbaycanlısının həqiqi vəziyyətinin tərənnümü özünü göstərdi. Qabaqcıl baxıĢlar, ədalətsizliklərə etiraz, ən nəhayət isə poetik nümunələrdə, xüsusilə dastan yaradıcılığında xalq içərisindən çıxmıĢ lirik təbli sənətkarların, haqq aĢiqlərinin idarəçiliyin ayrı-ayrı nüfuzlu adamları ilə qarĢılaĢdırılmasında xalqın nümayəndələrinə üstünlük verilməsi aĢıq yaradıcılığında mühüm keyfiyyət dəyiĢiklikləri yaratdı. Xalq öz həqiqi vəziyyətinin əksini aĢıq Ģeirində tapdıqca, ona daha da yaxınlaĢır, istəyirdi ki, cəmiyyətdəki əsl vəziyyəti aĢığın dili ilə dünyaya car çəksin. AĢığın yaratdığı bədii dəyərlərdə öz etiraz səsini daha ucadan səsləndirsin, onu bütün dünyaya yaysın. Bu aĢıq yaradıcılığından milli intibaha gedən yolun, eyni zamanda aĢıq poeziyasında realizmin baĢlanğıcı, aĢıq Ģeirində ictimai məzmunun ilk rüĢeymi idi. Həyatı bu Ģəkildə, real cizgilərlə əks etdirmək “aĢıq poeziyasının həm mündəricəsinin həyatiliyində, xalqın mübarizəsini, gündəlik həyatını, arzularını əks etdirilməsində, həm də lirik qəhrəmanın real 106 psixoloji cizgilərlə təsvirində, poetik formasının xalqa yaxın olmasında özünü göstərmiĢdir” (M.İbrahimov, Göstərilən əsəri, s.13). XVII əsrin aĢıq poeziyası üçün ənənəvi yaradıcılıq Ģifahi poeziyadakı bir sıra təriqət görüĢlərini süzgəcdən keçirib cilaladı. AĢıq yaradıcılığının ozançılıq zəminində formalaĢan ənənələrini qəti Ģəkildə yekunlaĢdırdı. Bütün bu kimi dəyərləri özündə əks etdirən sənətkarlardan biri də AĢıq Abdulla – Sarı AĢıq (1603-1635) oldu. Sarı AĢıq ilk gənclik illərinə qədər Təbriz aĢıq məktəbinin sazlı-sözlü Qaradağ mühitində yaĢamıĢ, uğursuz butasının arxasınca Qarabağa gəlmiĢ və əbədi bu torpaqda uyumalı olmuĢdur. Amma buna baxmayaraq, Sarı AĢığı heç cür Təbriz aĢıq məktəbindən qoparıb Göyçə məktəbinin Qaradağ mühitinə bağlamaq mümkün deyildir. Ona görə ki, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, aĢıq Qaradağ mühitində boya- baĢa çatmıĢ, butalanmıĢ, qırx gün “YaxĢı” deyib çalıb – çağırdıqdan sonra butasının arxasınca Qarabağa yola düĢmüĢdür... Sarı AĢıq dövrünün ustad sənətkarı kimi Əzizi, Əmani bayatısını həm forma, həm də məzmun cəhətdən zənginləĢdirmiĢdir. Ondan sonra da bayatı yaradıcılığı davam etmiĢ, onun yaratdığı nümunələrin böyük qismi zəngin bayatı nəhrində üslubunu, məzmununu, deyim tərzini dəyiĢib baĢqalaĢmıĢ, el variantları ilə qaynayıb qarıĢmıĢdır. Ona görə də bu gün yaradıcılıqda Sarı AĢığın bayatılarını seçib ayırmaq dürüstləĢdirmək mümkün deyildir. Onların bir çoxu Ģifahi nitqdə yeddi-səkkizinci repertuar həyatını yaĢayır. Bütün bu nümunələr, xüsusilə sonuncu yüzillikdə ilkinlik deyim formasından qopub Sarı AĢıq faciəsinin baĢ verdiyi coğrafi ərazinin adı ilə bağlanmıĢdır. AĢığın “YaxĢı-Yaman” (Məhəbbət dastanları, Bakı, 1977, s.125-147) dastanı da elə bu mərhələdə meydana gəlmiĢ, XVII əsrin aĢıq repertuarına daxil olmuĢdur. Sarı AĢığın yaradıcılığı sonrakı mərhələdə də sürətlə xalq qaynaqları ilə qaynayıb qarıĢmıĢdır. Ona görə də bu gün aĢığa məxsus nümunələri seçib qorumaq və xalqın həyatı yaradıcılığından fərqləndirmək çox vacibdir. Sarı AĢığın bayatı yaradıcılığı üç mərhələdə yaranmıĢ və aĢığın həyatının müxtəlif dövrlərinin mərhələlərini əks etdirir. Birinci mərhələ - AĢığa YaxĢının buta verilməsi, onun butasının arxasınca gəlmə və onu tapması dövrünü əhatə edir. Ġkinci mərhələ YaxĢını tapıb onunla seviĢdiyi, üçüncü mərhələ isə YaxĢının vəfatından sonrakı dövrdür. ġəxsi həyatındakı uğursuz sevgidən doğan kədər Abdulla Qaradağlını Sarı AĢığa, söz qoĢub saz çalan sənətkardan haqq aĢığına, böyük bayatı ustasına çevirmiĢdir. AĢıq Abdulla XVII əsr Təbriz məktəbinin müxtəlif xalq Ģeiri Ģəkillərində söz qoĢan sənətkarı kimi tanınmıĢdır. Onun bir sıra qoĢma, gəraylı və təcnisləri də xalq arasında yayılmıĢdır. Onların bir çox seçmə nümunələrini vaxtilə Salman Mumtaz çap etmiĢdir (S.Mumtaz. El şairləri, Bakı, 1935, səh.137-147). Bu Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|