Güney azərbaycan

97 
 
miqrasiya  və  köç  yollarının  böyük  qovĢağı  olmaqla  məhdudlaĢmamıĢdır.  Bu  iki 
körpü  müxtəlif  mədəniyyətlərin  qarĢılıqlı  zənginləĢməsi  və  inteqrasiyası 
prosesində, elmi nailiyyətlər və informasiyaların yayılmasında da xeyirxah xidmət 
göstərmiĢdir.  Arazın  enli  Xudafərin  vadisini  kəsib  keçən  bu  körpülər  güclü 
funksional  –  bədii  qovĢaq  kimi  hər  iki  sahildə  olan  mədəni  dəyərləri  -    müxtəlif 
tipli  memarlıq,  tarix  və  etnoqrafiya  abidələrini  öz  ətrafında  birləĢdirmiĢdir. 
Yüzillər boyu  müxtəlif insan  tələbləri və  istəklərinin qovuĢma  yeri olduqlarından 
Xudafərin körpüləri Ģifahi və yazılı ədəbiyyatda da əzizlənərək müqəddəsləĢmiĢdir. 
Dövlətlər  arası  sərhəd  rejimi  və  müasir  texniki  imkanlar  üstünü  ot  basmıĢ  bu 
körpülərin  əsas  funksional  missiyasının  kommunikativliyini  aradan  aparsa  da, 
onların  tarixi-mədəni  dəyərini  azaltmamıĢdır.  Əksinə,  Xudafərin  körpüləri  tarixin 
heç bir dönəmində indiki kimi milli simvola çevrilməmiĢdir. 
Milli  simvol  olmaqla  yanaĢı,  Xudafərin  körpüləri  gözəl  dağlıq  landĢaftlı 
təbiətə  üzvi  daxil  olduğundan  bu  gün  də  insanın  ətraf  mühitlə  qarĢılıqlı 
münasibətlərinin  uğurlu  örnəklərindən  sayılmağa  layiqdir.  Ümumdünya 
əhəmiyyətli  tarixi  hadisələrə  və  proseslərə  bağlılığına,  füsunkar  təbiətlə  sıx 
birliyinə,  yüksək  mühəndis-memarlıq  həllinə  və  s.  görə  Xudafərin  körpüləri 
universal  dəyərli  abidələrdir.  Ancaq  təəssüflər  olsun  ki,  bütün  bu  keyfiyyətləri 
nəzərə  almadığından  Xudafərin  körpüləri  illər  boyu  lazımınca  qorunmamıĢ  və 
onların taleyi bu gün daha çox təhlükə altındadır. 
Xudafərin  körpüləri  üçün  böyük  təhlükə  1990-cı  ildə  yaranmıĢdı  SSRĠ 
“Hidrolayihə” layihə-axtarıĢ və elmi tədqiqat Birliyində Ġranla bağlanmıĢ müqavilə 
əsasında 1975-ci ildən baĢlayaraq Xudafərin dərəsində tikilməsi nəzərdə tutulan iki 
su qovĢağının  “Xudafərin” və “Qız qalası” adları ilə layihələri hazırlanmıĢdı və bu 
layihələrin gerçəkləĢməsinə 1990-cı ildə baĢlanılmalı idi (layihələrin hər iki sahildə 
təməlatma  mərasimi  də  keçirilmiĢdi).  Bu  layihələrin  gerçəkləĢdirilməsi  təkcə 
Xudafərin  körpüsünün  deyil,  onların  ətrafında  geniĢ  ərazidə  yerləĢən  qədim 
kəndlərlə yanaĢı, çoxlu tarix və memarlıq abidələrinin həmiĢəlik məhv olub aradan 
getməsi  ilə  nəticələnə  bilərdi.  O  zaman  respublikanın  geniĢ  ictimaiyyətində  bu 
məsələ böyük etiraz dalğası yaratdı. Ancaq Qarabağ məsələsinin ortaya atılması və 
onunla bağlı rus-erməni hərbi birləĢmələrinin Azərbaycan ərazilərinin, o cümlədən 
Xudafərin  körpülərinin  də  yerləĢdiyi  Cəbrayıl  rayonunu  iĢğal  etməsi  bu  layihəni 
unutdurdu.  Ġndi  Azərbaycanın  yüzlərlə  abidələri  kimi,  Xudafərin  körpüləri  də 
düĢmən əsirliyindədir və erməni mədəniyyət terroru ilə üz-üzədir. ĠĢğal zonasında 
olmasına  baxmayaraq  Ġran  hökuməti  böyük  mədəni  irsin  məhv  edilməsinə 
hesablanmıĢ  bu  layihənin  tikintisini  2000-ci  ildə  Azərbaycan  rəhbərliyi  qarĢısına 
qaldırmıĢdı və respublikanın eks-prezidenti H.Əliyev çox sərt Ģəkildə bu etikadan 
uzaq təklifi rədd etmiĢdi. 

---

98 
 
Müdriklərin  fikrincə,  “insanın  ucaltdığı  və  tikdiklərinin  hamısı  içərisində 
körpülərdən  yaxĢısı  və  dəyərlisi  yoxdur  –  onlar  evlərdən  önəmli,  məbədlərdən 
müqəddəsdir,  çünki,  onlar  daha  ümumidir”.  Bu  baxımdan  Xudafərin  körpüləri 
indiki  tarixi  durumda  Azərbaycan  xalqının  ən  müqəddəs  abidələridir.  Bu  ulu 
tapınaqların bəĢəri dəyərlərin düĢmənlərinin əlində girovda saxlanması təhlükəlidir 
və təhqirdir. 
Xudafərin  körpüsünün  üstündən  1068-ci  ildə  böyük  Səlcuq  sultanı  Alp 
Arslan qələbə yürüĢü ilə, XVl əsrdə isə AĢıq Qurbani əsir kimi keçib: 
Qolubağlı keçdim Xudafərindən. 
Üzüm gülməz, heç açılmaz, ah mənim! 
Nə  yazıqlar  olsun  ki,  bu  gün  də  Xudafərin  adı  gələndə  o  taylı,  bu  taylı 
Azərbaycan türkünün də üzü gülmür. 
 
Ədəbiyyat və mədəniyyət 
Azad NƏBĠYEV 
AMEA-nın müxbir üzvü 
 
TƏBRĠZ AġIQ MƏKTƏBĠ 
 
Azərbaycan  xalqının  erkən  orta  əsrlərdən  yaradıb  inkiĢaf  etdirdiyi  aĢıq 
sənətinin  tarixi  yüksəliĢində  özünəməxsus  yeri  və  çəkisi  olan  yaradıcılıq 
qaynaqlarından  biri  də  Güneyin  geniĢ  coğrafi  ərazisini  əhatə  edən  Təbriz  və 
Təbrizətrafı regiondur. XIV əsrin sonu, XV əsrin əvvəllərindən baĢlayaraq burada 
mövcud aĢıq ənənələri qüvvətlənməyə, ozan sənəti zəminində yaranıb formalaĢan 
aĢıq  Ģerinin  yüksəliĢi  özünü  göstərməyə  baĢlamıĢdır.  Bir  tərəfdən  Anadolu  və 
ġirvan  məktəblərinin  təsiri,  digər  tərəfdən  Təbrizin  Azərbaycanın  mədəni 
mərkəzlərindən  biri  kimi  çiçəklənməsi,  burada  Ģifahi  və  yazılı  ədəbiyyatın 
inkiĢafına hələ orta əsrlərdən xeyli əvvəl münbit zəmin yaratmıĢdı. Digər tərəfdən 
Təbriz  aĢıq  məktəbi  həm  də  zəngin  tarixi-ədəbi  əsaslara  söykənirdi.  XII-XIII 
əsrlərin  ozan-aĢıq  rekonstruksiyası,  aĢıq  sənətinin  qam-Ģaman,  təkkə-dərviĢ 
ənənələrindən  uzaqlaĢıb  yeni  istiqamətə  yönəlməsi  sayəsindəki  tərəqqini  bu 
regiondakı  ədəbi  qaynaqlar  rəğbətlə  qarĢılamaqla  yanaĢı,  çox  çəkmədən  həmin 
tərəqqinin aparıcılarına çevrilmiĢdilər.  
XV  əsrin  ikinci  yarısından  Təbrizdə  formalaĢmaqda  olan  aĢıq  ənənələri 
özlərinə  məxsus  yeni  yaradıcılıq  üslublarını  yaratmağa  baĢladı.  Burada  aĢıq 
yaradıcılığı  forma,  məzmun,  ifa  üslubu  və  tərzi,  poetik  dəyərlər  baxımından  yeni 
mərhələyə  yüksəldi.  Ən  baĢlıca  tərəqqi  aĢıq  yaradıcılığının  canlı  xalq  dilinə 
yaxınlaĢması,  ərəb-fars  tərkibindən,  osmanlı  türkcəsinin  müxtəlif  dialekt  və 
Ģivələrindən  təmizlənməsi,  xalq  danıĢıq  dilinin  aĢıq  Ģerində  üstün  mövqeyə 

---