Güney azərbaycan

99 
 
keçməsiylə bağlı idi. Canlı Azərbaycan dili Ģifahi poeziyada  əks olunmaqla digər 
ölçü  və  qəlibləri  də  aĢıq  repertuarına  daxil  olunmağa  baĢladı.  Həmin  mərhələdə 
Təbrizdə  yayılan  aĢıq  yaradıcılığında  bir  sıra  ənənəvi  xüsusiyyətlər  nəzərə 
çarpmaqdadır.  Birincisi,  aĢıq  sənəti  peĢəkar  ifaçılığın  modern  formasını  qəbul 
etməklə  islami  dəyərlərin  Anadolu  məktəbinə  məxsus  ifa  tərzini  bərqərar  etdi. 
Burada  daha  köklü  dayaqlara  malik  dərviĢçiliyin  məzmun  dəyərlərindən 
bəhrələnməklə  onun  ifaçılıq  üslub  və  formalarından  sürətlə  uzaqlaĢdılar.  Ġkincisi, 
ozan  ənənələrini  davam  etdirən  aĢıq  institutu  qam-samançılıq  üzərində  öz 
nüfuzedici  mövqeyini  bərpa  etdi.  Bu  isə  Təbriz  aĢıq  məktəbinin  ilk  mühüm 
nailiyyəti oldu. AĢıq institutunun geniĢ ölçülərinin qəbul edilib formalaĢması, orta 
əsrlərin  baĢlanğıcında  milli  düĢüncənin  aparıcı  mövqeyə  çıxması,  ən  nəhayət  hər 
cür  Ģamançılıq  təsirindən,  dərviĢçiliyin  nüfuz  dairəsindən  çıxıb  sırf  azərbaycançı 
poetik təfəkkürü ifadə edən yaradıcılıq institutu kimi bərqərar olmasını Ģərtləndirdi. 
Bu, həmin dövrün onlarla sənətkarının Təbriz aĢıq məktəbi üçün hazırladığı erkən 
ədəbi zəmin idi. Bu gün adları və soyadları bizə gəlib çatmamıĢ həmin sənətkarlar 
Təbriz  aĢıq  Ģerini  forma,  məzmun  və  sənətkarlıq  baxımından  yeni  mərhələyə 
yüksəltmiĢ,  Anadolu  və  ġirvanda  ozanın  aĢığa  çevrilməsindən  sonra  aĢıq 
yaradıcılığının  sürətli  inkiĢafına  təkan  vermiĢdir.  Həmin  zəminə  əsaslanan  AĢıq 
Qurbani  özünəqədərki  ədəbi-poetik  ənənələr  zəminində  XVI  əsrdə  Təbriz  aĢıq 
məktəbinin əsasını qoymuĢdur. 
Bu məktəbə qədərki yaradıcılıq qaynaqları üçün səciyyəvi olan bir cəhətə də 
diqqət yetirmək gərəkdir. Həmin dövr M.H.Təhmasibin yazdığı kimi, bir sıra islam 
təriqətlərinin  müxtəlif  səbəblərlə  bağlı  öz  kökündən  qopub  islamı  parçalamaq  və 
onun  qolu  hesab  etdikləri  Ģiəlik  ətrafında  birləĢməsi  dövrü  idi  (M.H.Təhmasib. 
Azərbaycan xalq dastanları (orta  əsrlər), Bakı, 1972, s.272). Bu isə Ģəriət-təriqət-
həqiqət  kimi  sufi  dünyagörüĢünə  məxsus  mərhələləri  keçib  allahın  dərgahına 
qovuĢmaq  həqiqəti  ilə  bağlıydı.  Təbriz  aĢıq  ənənələrinin  ilk  öncə  bu  düĢüncəni 
qəbul  etməsi,  az  sonra  isə  ona  qovuĢub  bu  etik  düĢüncəni  milli  əxlaqi  dəyər 
səviyyəsinə  yüksəltməsinin  iki  böyük  nəticəsi  oldu.  Birincisi,  Təbriz  aĢıq  sənəti 
onu  asimilliyasiya  edə  biləcək  bütün  dəyərlərdən  əsaslı  Ģəkildə  ayrılıb  peĢəkar 
ifaçılıq  yolunu  formalaĢdırdı.  Ġkincisi  isə  yayıldığı  geniĢ  ərazini  öz  nüfuz 
dairəsində  saxlaya  bilən  qüdrətli  Təbriz  aĢıq  məktəbini  yaratdı.  O,  XVI  əsrdən 
baĢlayaraq  orta  əsr  Azərbaycan  mənəvi-əxlaqi,  etik-estetik  dəyərlərinin  üç 
istiqamətdə  yüksəliĢini  təmin  etdi.    Birinci,  Təbriz  aĢıq  məktəbində  ozan 
yaradıcılıq qaynaqları zəminində güclü aĢıq musiqisi sinkretizmi yarandı. Anadolu 
və  ġirvan  musiqisinin  bir  sıra  əlamət,  xüsusiyyət  və  ifa  tərzlərindən  istifadə 
edilməklə aĢıq musiqisi yeni mərhələyə yüksəldi. Ġkincisi, zəngin xalq Ģeri Ģəkilləri 
əsasında  özünəməxsus  poetik  dəyərlərə  malik  aĢıq  poeziyası  yarandı.  XVI  əsrdə 
Qurbaninin yaradıcılığı ilə zəngin ədəbi məktəb səviyyəsinə yüksəldi. Təbriz aĢıq 

---

100 
 
məktəbinin  tarixi,  ədəbi-poetik  yüksəliĢi  mərhələsində  Ģəriət-təriqət-həqiqət 
görüĢlərini  dünyəvi  dəyərlər  əvəz  etməyə,  bəĢəri  ideallar  aĢıq  Ģeirinə  gəlməyə, 
həqiqətin  kamil  əxlaqi  dəyər  kimi  vəsf  olunması  və  bütün  bunların  zəminində  isə 
Azərbaycan  mədəniyyəti,  sənəti  və  ədəbiyyatında  intibahın  baĢlanmasına  mühüm 
təsir  etdi.  Üçüncüsü,  bu  məktəb  eyni  zamanda  ġirvan  məktəbində  nəzərə  çarpan 
milli  dastan  yaradıcılığını  repertuara  gətirdi,  qısa  tarixi  müddətdə  onu  yeni 
mərhələyə  yüksəldə  bildi.  ġirvan  məktəbindən  fərqli  olaraq  Təbriz  aĢıqları 
dastanları, nağılları repertuara daxil edib onları yenidən iĢləmək yolu deyil, birbaĢa 
sevgi  macəralarını  dastanlaĢdırmaq  ənənəsini  seçdi.  Bu  yaradıcılıq  prosesində 
epik-lirik  üslubun  çarpazlaĢması  yolu  ilə  ġirvan  aĢıqlarından  müəyyən  ölçülərlə 
fərqlənən yeni dastan tipini formalaĢdıra bildi. 
Təbriz  aĢıq  məktəbi  qısa  tarixi  müddətdə  həm  forma  və  məzmun,  həm  də 
sənətkarlıq baxımından mühüm irəliləyiĢ yoluna çıxdı. Xalq arasında geniĢ yayıldı, 
müxtəlif  dövrlərdə  özünün  ustad  sənətkarlarını  yetirdi.  Bir  sıra  hallarda  ayrı-ayrı 
bölgələrdə  yayılmıĢ  klassik  ənənələri  –  qəzəl  və  qəsidə  yaradıcılığını  üstələdi. 
F.Köprülüzadənin  yazdığı  kimi,  “Saray  və  üləma  mühafilində  Ġran  müqəllidi 
Ģairlərin  qəzəl  və  qəsidələri,  məhəlli  qüvvələri  ilə  dərbəyi  dairələrində  aĢıqların 
dastan  və  qoĢmalarında  üstün  hesab  edilir  və  daha  çox  oxunulurdu” 
(F.Köprülüzadə.  Milli  Tətəbbölər  məcmuəsi,  İstanbul,  1913,  1c.,  №  1-9,  s.6). 
Xalqın  ağız  ədəbiyyatına  bu  marağı  isə  onun  zəhmətkeĢ  insanlar  içərisində  geniĢ 
yayılmasının  baĢlıca  səbəblərindən  idi.  Bu  isə  aĢıq  yaradıcılığının  öz  təbiəti  və 
xüsusiyyəti, həyat həqiqətlərini daha aydın və real lövhələrlə əks etdirmə ənənələri 
ilə  bağlı  idi.  Elə  həmin  zərurət  aĢıq  ənənələrinin  geniĢ  coğrafi  ərazilərdə  sürətlə 
yayılmasının baĢlıca səbəblərindən idi ki, Təbriz aĢıq Ģeri üçün də bu, səciyyəvi bir 
xüsusiyyət oldu. Təbriz məktəbi onun baĢlıca ifaçılq və yaradıcılıq ənənələrini əsas 
götürməklə  müxtəlif  mühitlərə  ayrıldı.  Hər  bir  mühit  mənsub  olduğu  aĢıq 
məktəbinin  bir  sıra  baĢlıca  yaradıcılıq  və  ifaçılıq  xüsusiyyətlərini  qoruyub 
saxlamaqla  özünəməxus  fərdi  özəlliklərini  yaradıb  yaĢatdığı  regionun  adı  altında 
Ģöhrətləndi. Onları təxmini olaraq  aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar: 
Qaradağ  aĢıq  mühiti;  Urmiya  aĢıq  mühiti;  Zəncan  aĢıq  mühiti;  Həmədan 
aĢıq mühiti; Savə aĢıq mühiti; Xorasan aĢıq mühiti; Sərab aĢıq mühiti; QaĢqay aĢıq 
mühiti (M.Qasımlı. Aşıq sənəti, Bakı, 1996, 164). 
Məlum təsnifatlardan kiçik fərqlərlə seçilən bu aĢıq mühitləri əslində Təbriz 
aĢıq  Ģeiri  ənənələrinin  geniĢ  bir  ərazidə  yayılıb  özünəməxsusluqlarla  zəngin 
olduğunu bir daha  nümayiĢ etdirir. M.Ġbrahimovun yazdığı kimi,  “AĢıq poeziyası 
yaradıcılıq  metodu və  üslubu cəhətdən  ən az öyrənilmiĢ sənətdir. Bu sahədə  olan 
boĢluğu  doldurmaq  və  aĢıq  poeziyasının  realist  yaradıcılıq  xüsusiyyətlərini 
meydana çıxarmaq, inkiĢafına təkan vermək üçün onun haqqında çoxdan yaranmıĢ 
bəzi  birtərəfli  təsəvvürlərdən  uzaqlaĢmaq  lazımdır”  (M.İbrahimov.  Aşıq 

---