Güney azərbaycan
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
95 XVII əsrin Osmanlı-türk alimi MünəccimbaĢıya görə, Azərbaycan ġəddadi hökmdarı I Fəzl 1027-ci ildə Araz çayı üzərində böyük və möhkəm bir körpü tikdirmiĢdir. MünəccimbaĢının “əsəri əzim” (böyük əsər) adlandırdığı bu körpünü tarixçi V.Minorski on beĢ aĢırımlı Xudafərin körpüsü hesab edir. Ancaq Səlcuq tarixçisi Səfrəddin Əli ən-Hüseyni Sultan Alp Arslanın 1068-ci il Tiflis yürüĢündən qayıdarkən ordusu ilə Araz çayından “gəmisiz və matrossuz” keçərək sağ sahildə olan Laryanis (indiki Xudafərin dərəsindən cənub tərəfdə olan Larcan) kəndinə gəldiyini bildirsə də, Xudafərində əsaslı körpünün olduğu haqda məlumat verməmiĢdir. Bütün bu məlumatlara və memarlıq-konstruktiv xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq həm Avropa, həm də Azərbaycan alimləri on beĢ aĢırımlı Xudafərin körpüsünün XII əsrdə Azərbaycan Atabəylərinin ən qüdrətli çağında indiki görkəmini aldığı fikrini irəli sürmüĢlər. Böyük Xudafərin körpüsünün dayaqları çay yatağında sıralanan təbii qayalar üstündə tikildiyindən onun tağ aĢırımları müxtəlif ölçülüdür. AĢırımları qayaların təbii yer quruluĢuna uyğun atıldığı üçün körpünün planı düzxətli olmayıb bir qədər əyintilidir. Uzunluğu 200 metrə yaxın olan körpünün eni 4,5 metr, ən iri tağ aĢırımı 10 metrdən çox, çay səthindən ən böyük hündürlüyü təqribən 10 metrdir. Körpünün üst səthi yanlara doğru yüngül eniĢli olduğundan onun həcmi mövcud relyeflə tam uyarlıqdadır. Böyük körpüdə dalğaqıranlar yaxĢı yonulmuĢ daĢlardan hörülmüĢdür. MüĢahidələr göstərir ki, körpünün 15 aĢırımının bütün tağları müsəlman dövrü memarlığı üçün səciyyəvi olan sivri formadadır və tağların arxivoltları da ilk dövrdə daĢdan yığılmıĢdı. Körpünün qalan bütün kütləsi isə yonulmamıĢ çay daĢından tikilmiĢdir. Üst keçid hissəsində körpü məhəccərləri biĢmiĢ kərpicdəndir. Tikinti materiallarının faktura və rəng uyarlığı böyük Xudafərin körpüsünə aydın və tektonik quruluĢ və özümlü bədii görkəm vermiĢdir. OnbeĢaĢırımlı körpü bu gün də iĢlək durumdadır. Ancaq dəfələrlə dağıntıya uğrayıb təhrif edilmiĢ bu qədim abidənin üzərində sonrakı dövrlərin təmir və yenidən qurma iĢlərinin izləri qabarıq görünməkdədir. Bu körpü, görünür, son dəfə Qacarlar dövründə - Azərbaycanın Ģimal hissəsində xanlıqların yaranması zamanı çox ciddi dağıntıya məruz qalmıĢdır. Tarixçi A.Bakıxanovun yazdığına görə “Ağa Məhəmməd Ģah Qacar 1795-ci ildə Qarabağı fəth etmək istəyəndə qarabağlı Ġbrahim xanın uçurtduğu Xudafərin körpüsünün tikintisini bərpa etdi”. Ġran tarixçisi Z.Mənsuri də təsdiq edir ki, Qarabağ xanı Ġbrahim Xəlil CavanĢir gözlənilən hücum zamanı Ağa Məhəmməd Ģah Qacarın ordusunun qarĢısını almaq məqsədilə böyük Xudafərin körpüsünü dağıtmıĢdır. Müəllif bu hadisəylə bağlı bunları da bildirmiĢdir: “ġah Xudafərin körpüsü yaxınlığında Zövrəqli (?) bir yeni körpünün tikilməsini və eyni zamanda dağıdılmıĢ körpünün təmir olunmasını əmr etdi. CavanĢirin adamları körpünün dayaqlarını dağıda bilmədiklərindən yalnız 96 tağlarını uçurtmuĢdular. ġah həmin körpülərin yenidən ən keyfiyyətli tikinti materialları ilə inĢa edilməsi barədə göstəriĢ verdi”. Xudafərin körpüləri 1797-ci ildə - Ağa Məhəmməd Ģahın Qafqaza ikinci hərbi yürüĢündən öncə də dağıdılmıĢdı. OnbeĢaĢırımlı Xudafərin körpüsünün bu günkü vəziyyəti tarixçilərin məlumatlarını təsdiq edir. Belə ki, körpünün yenidən qurulan tağlarında arxivoltların uçurulmuĢ üst hissələri biĢmiĢ kərpicdən yığılmıĢdır. Tağlararası hissələrdə də həmin dövrün təmir iĢləri kərpicdən aparılmıĢdır və bu yenidənqurma iĢləri körpünün qədim hissələrindən aydın seçilir. Böyük Xudafərin körpüsündən 750 metr qərbdə yerləĢən onbiraĢırımlı körpü bütünlüklə daĢdan ucaldılmıĢ və yaxĢı yonulmuĢ əhəng daĢları ilə üzlənmiĢdir. AraĢdırıcılar (Ə.Salamzadə, K.Məmmədzadə və b.) bu körpünün XIII yüzilin sonlarında – Elxanilərin hakimiyyəti illərində antik körpü qalıqları üzərində yenidən tikildiyi fikrini irəli sürmüĢlər. Ancaq Elxani dövrü tarixçisi XIV əsrin 40- cı illərinəcən baĢ vermiĢ mühüm hadisələri təsvir etmiĢ Həmdullah Qəzvini Xudafərin körpüsünün VII əsrdə inĢa edildiyini vurğuladığı halda, Xudafərin keçidində elxanilərin hər hansı baĢqa bir körpü tikdirmələri haqqında məlumat verməmiĢdir. Üç orta tağ aĢırımı salamat qalmıĢ onbiraĢırımlı körpünün bütün yan tağları dağıldığından el arasında onu “Sınıq körpü” də adlandırırlar. Onun uzunluğu 130 metrə yaxın, eni 6 metr, çay səthindən hündürlüyü 12 metrdir. Salamat qalmıĢ üç tağ aĢırımlarından yalnız orta tağda sivrilik hiss olunur. Yan tağların forması yarımdairəyə yaxındır. Güclü sahil dayaqları, uçuq tağların sudan çıxan əsasları ilkin halında bu körpünün antik abidələr kimi çox möhtəĢəm olduğuna Ģahidlik edir. OnbiraĢırımlı körpü də iki sahil arasında gediĢ-gəliĢin qarĢısını almaq məqsədi ilə uçurulmuĢ, ancaq böyük körpü kimi bərpa edilməmiĢdir. AĢırımların sayının və uzunluğunun az olmasına baxmayaraq tikinti materialı və memarlıq biçimlərinə görə Sınıq körpü antik abidələr kimi uçuq halında da daha monumental təsir bağıĢlayır. 1974-cü ilin tədqiqat iĢləri zamanı hörgüsündə oyma naxıĢlı dairəvi xonçanın aĢkar edilməsi körpünün bədii tərtibatına da xüsusi diqqət ayrıldığının göstəricisidir. Hər iki körpünün konstruktiv sistemi tikildikləri dövr üçün ənənəvidir – aĢırımların əyrixətli tağbəndləri ağır həcmli dalğaqıran və möhkəm dayaqlar üzərində ucaldılıb. Olduqca etibarlı olan bu sistem nəticəsində körpülər yüzillər boyu onların üstündən keçən böyük insan kütlələrinin və süvari dəstələrinin yaratdığı arasıkəsilməz titrəmələrə dözə bilmiĢdir. Dayanıqlı konstruktiv-mühəndis həlli ilə yanaĢı Xudafərin körpülərinin kifayət qədər təsirli bədii-estetik ifadəliliyi də vardır. Memarların böyük ustalığı bu utilitar qurğuları monumental memarlıq əsərinə çevirə bilmiĢdir. Xudafərin körpülərinin tarixi missiyası uzun müddət regionda yalnız mühüm ticarət, Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|