HiNDİstan etnoqrafiyasi (Maddi mədəniyyət)

Hindistan etnoqrafiyası
103
Maharaştada  “Puna  Savarcanik”  təşkilatı  ingilis  kolonial 
rejimi ilə inqilabi şəkildə mübarizə aparmağa qarşı çıxır, hesab 
edirdi ki, İngiltərə Hindistan üçün böyük işlər görmüşdür. “Yeni 
hind məktəbi” ciddi müqavimətin tərəfdarı olsa da, digər tərəf-
dən, milli təşkilatların mülayim proqramlarını dəstəkləyirdi. Təş-
kilat xalqın rifahına çalışır, ingilis mallarını boykot etməklə hind 
sənayeçilərinin maraqlarını müdafiə etməyə çalışırdı. Benqaliya-
da olduğu kimi, “Yeni hind məktəbi” də ingilis kolonial rejimi ilə 
inqilabi mübarizəyə qarşı çıxırdı.
XIX əsrin ikinci yarısında Londonda “İngiltərənin imperiya 
siyasəti nəticəsındə Hindistanın tarixi bütövlüyünün təmin olun-
ması” ideyası, “Hindistana ayrı-ayrı vilayətlərin və knyazlıqların 
cəmi” kimi baxılması ənənələri yaranmışdı. Həmin dövrdə hind 
milli-azadlıq hərəkatı inkişaf etmiş, Hindistana özünüidarə statu-
sunun verilməsi, müstəqillik ideyası formalaşmağa başlamışdır.
XIX  əsrin  ikinci  yarısı-XX  əsrin  əvvəllərində  Hindistanda 
milli-azadlıq  hərəkatına  təsir  edən  ən  ciddi  siyasi  proseslərdən 
biri  Londonda  müzakirəyə  çıxarılan  “İmperiya  federasiyası” 
(Böyük Britaniyanın və koloniyalarının siyasi birliyi) ideyası idi. 
1880-1890-cı illərdə 3 kolonial konfrans keçirilmiş, rəsmi Lon-
don koloniyaların nümayəndələrini toplayaraq müxtəlif problem-
ləri  müzakirə  etmiş,  mərkəzdənqaçma  proseslərinin  qarşısının 
alınmasına  çalışmışdır. 
Hindistanın  milli  azadlıq  hərəkatında  Hindistаn  Milli 
Kоnqrеsinin xüsusi rolu vardır. XX əsrin ilk illərində HMK-də 
“rаdikаllаr” və “mülаyimlər” оlmаqlа mövqе pаrçаlаnmаsı bаş 
vеrdi.  “Rаdikаllаr”  hеsаb  еdirdilər  ki,  HMK-nin  əsаs  məqsədi 
“svаrаcа”-özünüidаrəеtmə  əldə  etməkdir,  bu  işdə  əsаs  mübа-
rizə yolu хаlqın milli-аzаdlıq hərəkаtı оlmаlıdır. “Mülаyimlər” 
isə  bildirirdilər  ki,  özünüidаrəеtmə  yаlnız  ingilis  hаkimiyyəti 
ilə əməkdаşlıq qurаrаq, tədricən, mərhələlərlə əldə оlunmаlıdır. 
“Mülаyim” xətt tərəfdarları əcnəbi kаpitаlın məhdudlаşdırılmаsı, 

---

Bəhmən Əliyev-Ayvazalı
104
özünüidаrəеtmənin gеnişləndirilməsini vаcib sаyırdılаr. Rаdikаl-
lаrın əksəriyyəti silаhlı üsyаnа tərəfdаr çıхmır, belə hеsаb еdir-
dilər ki, milli-аzаdlıq hərəkаtınа хаlqın kütləvi şəkildə qоşulmаsı 
təmin оlunmаsа, Hindistаnın müstəqillik əldə еtməsi qеyri-müm-
kündür.  Onlar  kiçik  knyаzlıqlаrı  ləğv  еdərək  fеdеrаl  Hindistаn 
dövlətinin  yаrаdılmаsını  vаcib  sаyırdılаr. 
XX  əsrin  əvvəllərində  yaradılmış  Müsəlman  Liqası  müsəl-
manlar  üçün  ayrıca  seçici  kuriyasının  yaradılmasına,  bir  sıra 
tələblərinin həyata keçməsinə nail olmuş, “Morli-Minto islaha-
tı”na  (1909)  əsasən  yaradılan  seçki  kuriyalarından  biri  müsəl-
manlar üçün nəzərdə tutulmuşdu. ML-nin fəaliyyəti Hindistanda 
müsəlmanların siyasi qüvvə kimi ortaya çıxmasını təmin etmişdir.
XX əsrin əvvəllərində “satyaqraha” (“Həqiqət tərəfdarı ol-
maq”)  elanı  ilə  “qeyri-aqressiv  müqavimət”  hərəkatının  əsasını 
qoyan M.K.Qandi ağrı və iztirablara dözməklə rəqibin ağıl və vic-
danına  təsir  etməyə  çalışırdı.  Hökümət  orqanları  ilə  əməkdaşlıq 
etməmək və vətəndaş itaətsizliyi “satyaqraha”nın əsas üsulları idi. 
Birinci dünyа mühаribəsi ingilislərin Hindistandan çıxmasına 
hazırlığın başlanması dövrü idi. Müharibə illərində İngiltərə bö-
yük koloniyalar tərəfindən hərbi dəstəyə böyük ehtiyac duyurdu. 
Təkcə bir milyondan çox hindli əsgər müharibədə iştirak etmişdir. 
Bu dövrdə ingilis siyasi dairələrinin Hindistana muxtariyyat, özü-
nüidarəetmə hüququ veriləcəyi vədi hindliləri ümidləndirmişdi. 
Hindistan işləri üzrə dövlət naziri, liberal E.Monteqyü 1917-
ci  ilin  avqustunda  hindlilərin  idarəetmədə  iştirakını  genişlən-
dirmək,  kaloniyaya  tədricən  “məsuliyyətli  hökumət”  vermək 
haqqında bəyanat yaydı. İngilis parlamenti 1919-cu ildə “Mon-
teqyü-Çelmsford islahatları” adı ilə tanınan “Hindistanın idarəe-
dilməsi  haqqında”  qanunu  qəbul  etdi.  Bu  sənədə  uyğun  olaraq 
özünüidarəetmənin mərkəzləri əyalətlərdə cəmləşirdi. Müharibə 
qurtardıqdan  sonra  ingilis  hökumətinin  verdiyi  vədlər  yaddan 
çıxdı.  Lakin  nə  Monteqyü-Çelmsford  islahatı,  nə  də  repressiv 
“Roulet Aktı”  milli-azadlıq  hərəkatının  qarşısını  ala  bilmədi. 

---

Hindistan etnoqrafiyası
105
Amritsarda baş vermiş qanlı olaylar Britaniya imperializmi 
və Hindistan arasında qırılma nöqtəsi oldu. “Hindistan hökuməti 
haqqında” qanun 1919-cu ilin dekabr ayında qəbul edildi. Mü-
dafiə, cinayət işi, xarici işlər, vergilərin yığılması vitse-kralın və 
Nyu-Delhidəki mərkəzi hökumətin əlində qaldı, səhiyyə, torpaq-
ların icarəsi, yerli idarəetmə əyalətlərə verildi. 
HMK-nin Kəlküttə (Kolkata) Konqresində isə Hindistan Bri-
taniya imperiyası tərkibində “savaraca” (özünüidarə) tələbi irəli 
sürüldü. Londonda 1926- cı ildə keçirilən İmperiya konfransında 
qərara alındı ki, İngiltərə və dominonlar “nizamnaməyə əsasən 
bərabərdirlər, daxili və ya xarici işlərdə heç bir cəhətdən biri di-
gərinə tabe deyildir, Britaniya Millətlər Birliyinin üzvü kimi azad 
surətdə  birləşləsələr  də  imperiyanın  tərkibində  muxtar  cəmiy-
yətlərdir”. Lord C.Saymonun sədrliyi ilə konstitusiya islahatları 
barədə  təkliflər  hazırlamaq  məqsədi  ilə  yaradılan  (1927)  parla-
ment komissiyasının fəaliyyətini hind partiyaları boykot etdilər. 
HMK rəhbərliyi “Nehru konstitusiyası” adlanan konstitusi-
ya layihəsini hazırladı. Konqresin 1927-ci il Madras qurultаyındа 
isə C. Nеhrunun irəli sürdüyü “Purnа Svаrаcа” (tаm müstəqillik) 
qətnаməsi qəbul еdildi, hind milli-azadlıq mübarizəsi yeni mər-
hələyə daxil oldu.
Böyük  Britaniyanın  Hindistan  siyasətində  ən  mühüm  mər-
hələ 1930-cu illərin islahatlarıdır. Vitse-kral lord İrvin 1929-cu 
ilin oktyabr ayında leyborist hökumətinin dəstəyi ilə dominonlar, 
yəni “bir-birinə tabe olmayan, bərabər muxtar vahidlər” haqqında 
çıxış  etdi.  HMK  isə  1929-cu  il  dekabrın  31-də  Hindistana  tam 
müstəqilliyin (“Purna Svarac”) verilməsi üçün mübarizəyə baş-
ladığını bəyanladı. Həmin illərdə İngiltərə parlamenti Hindistan 
konstitusiyası (1930), “Vesminster statutu”nu (1931) qəbul etdi, 
dominionlara daxili və xarici siyasətdə suverenlik hüququ verildi. 
HMK burjuа-dеmоkrаtik islаhаtlаr prоqrаmını (1931) qə-
bul еtdi, ikinci “satyaqraha” (1930-cu il mart) başladı. “Satyaq-

---