Pərçimləmə
57
gərginlik halı yaranmır. Bu cəhətlər pərçim-
ləmənin yüngül hissələrin hazırlanmasında
geniş tətbiq olunmasına gətirib çıxarmışdır.
Şəkil. Pərçim çubuqları
Birləşdirmə üçün istifadə edilən element
pərçim çubuğu adlanır. Çubuqlar adətən bir
ucu yarımkürə formasında olan çivi şəklində
hazırlanırlar. Birləşdirmə zamanı isə onlar isti
və ya soyuq halda, hissələrdə açılmış deşik-
lərdən keçirilərək çəkiclərin köməyi ilə
döyəcəklənir və beləliklə hissələrin bir-birinə
nisbətən hərəkətini bu istiqamətdə məhdud-
laşdırır. Pərçim başlığının normal ölçüdə
alınması üçün çubuğun ucu deşikdən l=1,5d
qədər kənara çıxmalıdır. Deşiyin diametri
qiyməti pərçim çubuğunun diametrindən asılı
olaraq qəbul olunur. Onların arasındakı fərq
yığmanın dəqiqliyindən və pərçimin ölçüsün-
dən asılı olaraq 0,5÷1 mm arasında dəyişir.
Pərçim çubuğunun diametri möhkəmlik hesa-
batı əsasında tapılır.
Pərçimlər başlığının formasına görə yarım-
kürəvi, yarımyatıq, yatıq və içiboş olurlar.
Təyinatına görə pərçim birləşməsi üç qrupa
bölünür: a) möhkəm (metal hissələrdə), b)
möhkəm-kip ( buxar qazanlarında, çənlərdə) c)
kip (kiçik daxili təzyiqli çənlərdə). Pərçimləmə
üsuluna görə lövhələr üst-üstə, uzərinə əlavə
lövhə qoyulmaqla uc-uca birləşdirilə bilərlər.
Pərçim biləşməsinin əsas üstün cəhətləri
yüksək etibarlıq, keyfiyyətə nəzarət, titrəməyə
davamlığından ibarətdir. Texnologiyanın baha
olması, pərçim yuvaları hissələri zəiflədərək,
əlavə örtük lövhələrinə ehtiyac yaratması onun
çatımayan cəhətlərini təşkil edirlər.
(alm. das Nieten, ingl. Rivetting )
Pərçim birləşməsinin möhkəmliyi gərilməli
oturdulmuş bolt-qayka birləşməsindən fərqli
olaraq hesablanır. Hesablama zamanı əsas kimi
deşikdə araboşluqsuz tam oturmuş çubuğun
kəsilməsi əsas götürülür. Bu, həmçinin daxili
səthi hissə ilə sürtünmə yaratmayan, isti halda
tikilmiş pərçimlərə də aid edilir. Pərçim birləş-
mələrinin hesabatı zamanı aşağıdakı müla-
hizələr əsas götürülür:
Qüvvə ancaq pərçimlər vasitəsilə ötü-
rülür və hissələr arasındakı sürtünmə nə-
zərdən atılır,
Pərçim çubuğunun diametri d
0
deşiyin
diametrinə bərabər götürülür,
Qüvvə pərçimlər arasında bərabər pay-
lanır.
Pərçim birləşməsinin üzvləri xarici qüvvənin
(F) təsiri altında bir-birinə nisbətən sürüşməyə
cəhd edirlər. Bu halda birləşmədə yaranan
gərginlik buraxılabilən gərginliklə müqayisə
olunur. Yoxlama aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:
1. Pərçim və deşiyin divarı əzilməyə hesabla-
nır:
2. Pərçim çubuğu kəsilməyə hesablanır:
3.Birləşdirilən təbəqələr dartılmaya hesablanır:
4.Təbəqələrin yan hissələri kəsilməyə hesab-
lanır:
burada: z- pərçimlərin sayı, i- bir pərçimi
kəsən müstəvilərin sayı (şəkil 1-də i=1), m-
]
[
4
'
2
0
τ
π
τ
≤
=
zd
i
F
]
[
)
(
d
o
d
m
d
t
s
F
σ
σ
≤
−
=
]
[
)
2
(
2
τ
τ
≤
−
=
z
d
t
s
F
o
Pərçim birləşməsinin möhkəmliyi
58
kəsiyə düşən deşiklərin sayıdır. [
σ
‘
əz
]=2[
τ
‘]
qəbul edib (1) və (2) tənliklərini birgə həll
etsək, aşağıdakı hallar üçün həllər əldə edilir:
Deşik cırılıb açıldıqda: d
0
≈
2s, t=(3...6)d
0
,
l=2
d
0
Burğulama ilə deşildikdə:
l=1,6
d
0
a
≥
0,6t, s
1
=0,8s (s-örtüyün qalınlığıdır).
Şəkil 1. Bir örtüklü pərçim birləşməsinin gərginlik
halı
Pərçim
üçün açılan deşik hissələrin möh-
kəmliyini azaldır. Bu dəyişmə tikişin möh-
kəmlik əmsalı
ϕ
ilə qiymətləndirilir:
Möhkəmlik əmsalı birləşən təbəqələrin və
pərçim cərgələrinin sayından asılı olaraq
ϕ
=0,6÷0,84 arasında yerləşir.
(alm. die Trägheit der Niete, ingl.
Inertia of the
rivets)
Pəstah yarımfabrikat olub, forma, ölçü və
səthlərinin xassələrinin dəyişdirilməsi ilə tam
məhsulun hər hansı bir emal yolu ilə alın-
masında tətbiq edilir. Pəstah dedikdə həm də
tam hazır olmayan →maşın hissələri nəzərdə
tutulur. Onlar metaldan və qeyri metallardan
hazırlana bilir. Hazırlanma üsulu nisbətən
kobud olub, ilkin həndəsi formanın və mexa-
niki xassələrin verilməsinə xidmət edir. Burada
adətən →tökmə və →təzyiq altında emal
üsullarından istifadə edilir.
(alm. das Werkstück, ingl. Workpiece )
Pəstah bunkeri pəstahların istehsal ərəfəsində
cəmlənməsi , saxlanması və işçi sahələrə daxil
edilməsi üçün istifadə edilir. Avtomatlaş-
dırılmış istehsalda tətbiq olunan bunkerlər
pəstahların qəbulu üçün mexaniki elementlərlə
təchiz olunurlar. Bunkerlər təyinatına görə
əsasən hissələri qəbul etmək və vermək üçün
tətbiq olunurlar. Əgər avtomatlaşdırılmış isteh-
salda bunkerlərdə pəstahları istiqamətləndir-
mək üçün heç bir yönəldici mexanizm nəzərdə
tutulmayıbsa, onda mürəkkəb tanıyıcı sistem-
lərdən istifadə olunur ki, bunlar robotların
məqsədli hərəkətini tənzimləyirlər.
Şəkil 1. Daşıyıcı elementli bunker
t
d
t
0
−
=
ϕ