Zərbəyə yoxlama
408
Zərbəyə yoxlama metalların (əsasən çuqun və
austenit olmayan poladlar) dinamik →özlülü-
yünü təyin emtək üçün istifadə olunan me-
xaniki-texnoloji sınaq üsuludur. Sınaq zamanı
materialın hazırlanma və →termiki emal key-
fiyyəti, həmçinin materialın kövrək sınması və
köhnəlməyə meyilliyi, materialın qaynaqolu-
nabilmə qabiliyyəti haqqında fikir yürüdülməsi
üçün məlumat əldə edilir. O, materialın möh-
kəmliyini hesablamaq üçün heç bir göstəricinin
qiymətini vermir.
Şəkil 1. İSO-ya əsasən zərbəyə sınama nümunəsi
Sınağın aparılması üçün standartlaşdırılmış
forma və ölçüyə malik nümunələrdən istifadə
olunur (şəkil 1). Nümunənin üzərindəki yarıq
onun məqsədli sınması üçün nəzərdə tutulan
yerdə açılır. Sınaq zərbə ilə işləyən rəqqaslarda
aparılır.
Müəyyən hündürlükdən düşən rəqqas nümu-
nəyə dəyərək onu sındırır (şəkil 2). Rəqqasın
düşmə sürəti təxm. 5 m/s-a çatır.
Rəqqasda bərkidilmiş çəkic nümunəni sındı-
randan sonra əks tərəfə hərəkət edir. Çəkic nü-
munəyə dəyən zaman onu əyir. Əyilmə dartma
və sıxılma gərginlikləri ilə müşaiyət olunur.
Əvvəlcədən açılmış kərtik dartılma gərginlik-
Şəkil 1. Zərbə ilə işləyən sınaq maşının işləmə sxemi
(
α
-düşmə bucağı,
β
-qalxma bucağı)
lərinin cəmləşdiyi yerdir. Bu yükləmə çoxoxlu
gərginlik halını daha da gərginləşdirir. Əgər
material bu gərginlikləri plastik deformasiya
yolu ilə dəf edə bilmirsə onda materialda çat-
lar yaranır və onun sürətlə yayılması baş verir.
Material kövrək sınır. Dağılma üçün kiçik zər-
bə işi lazım gəlir. Buna görə də, zərbə işi ma-
terialın yüklənməsi və cəmlənmiş gərginlik-
lərin yaranması üçün əsas göstərici götürülür.
Sınma zamanı enerji sərf olunduğundan rəqqas
o biri tərəfdə daha az hündürlüyə qalxır. Hün-
dürlüklər fərqindən sınmaya sərf olunan enerji
hesablanır:
W= m
⋅
g
⋅
(h‘-h)
burada, h rəqqasın düşmə hündürlüyü, h’-sın-
madan sonra qalxma hündürlüyü, g-sərbəst-
düşmə təcili (9,81 m/s²), m-rəqqasda bər-
kidilmiş çəkicin çəkisi, W-sınma işidir (Joul).
Zərbəyə sərf olunan enerji və ətraf mühitin
temperaturu əldə olunan özlülük üçün müqa-
yisə göstəricisi kimi qəbul edilir. Sınaq zamanı
alınan enerji temperaturdan asılı olaraq qrafiki
təsvir edilir. Müəyyən sayda aparılmış sınaqlar
nəticəsində materialın tətbiqi üçün əlverişli
sahəni təyin etmək olur. Bu üsul metalların
tətbiqi üçün məlumatın əldə olunmasında
əvəzolunmaz sınaq üsulu sayılır.
(alm. der Kerbschlagbiegeversuch, ingl. Charpy im-
pact test )
Ədəbiyyat
409
1.
Адлер, Ю.П., Маркова, Е.В., Грановский, Ю.В. Планирование эксперимента при
поиске оптимальных условий., Издательство Наука, 1976.
2.
Ahrberg, R. Handbuch Maschinenbau: Grundlagen und Anwendungen der Maschinenbau-
Technik. Verlag: Vieweg+Teubner Verlag; Auflage: 20, überarb. u. akt. Aufl. 2011, 1466
Seiten
3.
Albers, Albert; Deters, Ludger; Feldhusen, Jörg. Konstruktionselemente des Maschinenbaus
2: Grundlagen von Maschinenelementen für Antriebsaufgaben. 6. Auflage, Springer-Verlag
Berlin Heidelberg, Berlin, Heidelberg, 2008,
4.
Alijew, R. Prozessoptimierung des dreifunktionalachsigen HSC-Fräsens zur Sicherung der
Formgenauigkeit am Beispiel der Bearbeitung von Graphit. Verlag: Shaker, Aachen, 2001.
5.
Andreas S. Produktionsmanagement: Das A - Z wichtiger Methoden und Konzepte für die
Produktion von heute. 1. Auflage, Gabler Verlag, 2006, 188 S.
6.
Артоболевский И.И. Теория механизмов и машин. 4-е издание. Издательство: Наука,
1988. 600 c.
7.
August-Wilhelm Scheer: CIM. Computer Integrated Manufacturing: Der computergesteuerte
Industriebetrieb. 4., neubearb. u. erw. Auflage, Springer, Berlin, 1992, 306 S.
8.
Awiszus, B., Bast, J., Dürr, H., Mathes, J. Grundlagen der Fertigungstechnik. 4., aktuali-
sierte Auflage. Verlag: Hanser, München 2009,
9.
Азбель, O., Егоров, В А., Звоницкий, Ю.А. и др. Гибкое автоматическое произ-
водство. Л: Машиностроение, 1983 376 с.
10.
Azərbaycan Milli Akademiyası Terminologiya Komissiyası. İngiliscə-rusca-azərbaycanca
aqrar-istehsalı və maşınqayırmasına aid terminlər lüğəti. Gəncə, «İlkin» nəşriyyatı, 2004
11.
Bağırov, B. Əliyev, Q. Xarici ölkələrdə istehsal edilən traktorlar və kənd təsərrüfatı
maşınları. Gəncə: UniPrint, 2007
12.
Балтер М. А. Упрочнение деталей машин. М.: Машиностроение, 1978. 184 с.
13.
Bargel, H.-J., Schulze, G. Werkstoffkunde. Springer Verlag: Berlin Heidelberg 2005, 441 S.
14.
Bauer, G. Der Schiffsmaschinenbau. 4 Bände in 3. Mchn. u. Bln., Oldenbourg 1923, 1927 u.
1941.
15.
Berger, M. Heine, A. Matthes, J. Schulz, R. Bewegungsdesign – Das effiziente Werkzeug
zur Berechnung und Simulation von Servoantriebssystemen und Kur-vengetrieben, 20.
Internationale Wissenschaftliche Konferenz Mittweida, 28.10. - 29.10.2009, Scientific
Reports IWKM 2009 Nr.5, S.54 - 57,
16.
Bertsche, B., Bullinger, H.-J. Entwicklung und Erprobung innovativer Produkte Rapid
Prototyping: Grundlagen, Rahmenbedingungen und Realisierung. Springer-Verlag: Berlin
Heidelberg, 2007.
17.
Biedermann, H. Ersatzteilmanagement: Effiziente Ersatzteillogistik für Industrie-
unternehmen (VDI-Buch). Verlag: Springer Berlin Heidelberg; Auflage: 2., 2008, 156 S.
18.
Bliedtner,J., Müller , H. , Barz, A. Lasermaterialbearbeitung: Grundlagen - Verfahren -
Anwendungen – Beispiele. Verlag: Carl Hanser Verlag GmbH & CO. KG , 2012, 400 S.
19.
Большая советская энциклопедия: В 30 т. - М.: "Советская энциклопедия", 1969-1978.