Hozirgi zamon psixologiya fanining tuzilishi va metodlari

FAOLIYAT NATIJALARINI PSIXOLOGIK TAHLIL QILISH - psixologik metodlarning bir ko`rinishidir. Faoliyat natijalarini tahlil qilish jarayonida natijaning o`zi emas, balki shu natijani hosil qilish bilan bog`liq faoliyat psixologik jihatdan baholanadi. Bu metod, ayniqsa, bolalar psixologiyasida keng qo`llaniladi. Bolalarning chizgan rasmlarini o`rganish orqali ularning psixikasi va taraqqiyoti haqida ma`lumotlar olinadi.
YUqorida ko`rsatilgan metodlar asosan tadqiqot maqsadida qo`llaniladi. Bundan tashqari ba`zi psixologik metodlar sinash maqsadida ham qo`llaniladi. Bunda maqsad psixologiya faniga, ilmiy bilimlarga biror yangilik kiritish, Qonuniyat ochish emas. Bu metodlarning o`rganilayotgan shaxsda biror xususiyatning mavjudligi, uning taraqqiyot darajasi, turli meyorlarga mos kelishi darajasini aniqlashdir. Shunday metodlarning barchasi umumiy nom bilan TEST deb yuritiladi.
TEST - qisqa muddat ichida bajariladigan, standart vazifalardan iborat. Ularning natijalarini sifat va miqdor jihatdan tahlil qilish orqali kishida o`rganilayotgan psixik funktsiya va xususiyatlarning nechoglik takomillashganligi va rivojlanganlik darajasi baholanadi. Testlar yordamida kishining biror kasbga layoqatliligi, aqliy rivojlanish darajasi, bilim darajasi o`rganiladi. Testlarning samaradorligi ularni tuzish uchun asoslanilgan metodologiya, test tuzilishining ko`plab talablarga javob berishi, o`tkazish sharoiti va talablarning adekvatligi bilan aniqlanadi.
Bulardan tashqari psixologiya fanida ANKETA, SUHBAT, BIOGRAFIK metodlar keng qo`llaniladi.
PSIXOLOGIK TADQIQOT O`TKAZISHNING ASOSIY BOSQICHLARI
Har qanday tadqiqot va o`rganishlar o`z maqsadiga, yo`nalishiga, qo`llanilayotgan vositalarning xususiyatiga, amaliy yoki nazariy ahamiyatiga ko`ra turlicha o`tkaziladi. Shu bilan birga ularning umumiy tomonlari ham mavjud. Masalan, har qanday tadqiqot to`rt bosqichda o`tkaziladi.
Birinchi bosqich - tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichda material turli vositalar bilan o`rganiladi, o`rganilayotgan hodisalar haqida dastlabki materiallar to`planadi. To`plangan materiallar tahlil qilinadi. Bu bosqichda tadqiqotchida ma`lum gipoteza (faraz) paydo bo`la boshlaydi. Bu faraz tadqiqot jarayonida yoki tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Har qanday tadqiqotning samadorligi, to`g`ri tadqiqot yo`lini tanlash ko`p jihatdan tayyorgarlik bosqichiga bog`liq.
Ikkinchi bosqich - bevosita tadqiqot o`tkazish bosqichi. Bunda tadqiqotning konkret metodikalari ishga solinadi. Bu bosqichda tadqiqotchi o`z tadqiqotlar maqsadidan kelib chiqqan holda bir yoki bir necha konkret metodikalardan (eksperimentlardan) foydalanadi. Tekshirish (eksperiment) o`tkazilib zaruriy tadqiqot (eksperimental) ma`lumotlar yig`iladi.
Uchinchi bosqich tadqiqot davomida to`plangan ma`lumotlarni miqdor jihatdan ishlab chiqish. Psixologiya fanida, bu bosqichda ko`plab samarali matematik metodlardan, statistik usullardan foydalaniladi. "Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi"Oliy ta'lim tizimidagi yangi predmetdir.Shuning uchun avvalo HZTFK fani nimani o`rganadi. Va uning zamon talablariga javob bera oluvchi, erkin va tanqidiy fikrlay oluvchi milliy kadrlarni tarbiyalashdagi o`rni va ahamiyati qanday ekanligini aniqlash muhimdir.
Birinchidan: ma'naviy barkamol, teran fikrlovchi, turli tabiiy va ijtimoiy jarayonlarni tahlil etish orqali oqilona xulosa chiqara oluvchi shaxs bo`lib yetishishda nisbiylik nazariyasi, genetika, ekologiya, ijtimoiy biologiya, kimyo kabi tabiiy fanlarning qonun va qonuniyatlarini bilish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi.
Ikkinchidan: ijtimoiy hayotdagi aksariyat tadbirlar ilmiy tavsiyalar asosida olib boriladi, ya'ni odamzod mexnatni ilmiy asosda tashkil qilishdan ancha uzoqda tursa ham, ilm insonning turli xil faoliyatlarida ishlatiladi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda amalga oshiriluvchi tadbirlar samaradorligini oshirish nuqtai nazardan ham yuqorida ko`rsatib utilgan qonun va qonuniyatlarni o`zida mujassam etgan HZTFK fanini bilish, zaruriyat sifatida namoyon bo`ladi.
Uchinchidan: har qanday .mutaxassis uchun zarur bo`lgan bilim, asosan ilmiy ma'lumotlar hisoblanadi .
Umuman olganda HZTFK fani deganda, dunyoni tabiiy holatini bo`lsa, shundayligicha o`rganuvchi fan tushiniladi HZTFK ga XX asrda paydo bo`lgan ta'limotlar asos soldi. HZTFK ahamiyatini tushinish uchun, eng avvalo fanning o`zi nima? Uning tarixi, tuzilishi dinamikasi qanday ekanligini bilish kerak, Shundagina, fizika, matematika, kimyo, biologiya, ekologiya, etologiya kabi fanlarning metodlarini, ilmiy yutuqlarini, qonuniyatlarini hamda qonunlarini to`g`ri anglay olamiz va shu orqali butun tabiatni, undagi o`zgarishlarni bilib boramiz.
Tabiiy fanlar butun olamni va unda sodir bo`ladigan hodisalarni o`rganuvchi fanlar ekanligi bizga ma'lum. Butun olam inson ongidan tashqarida va inson ongiga bog`liq, bo`lmagan holda mavjud. Olam materiyadan iborat. Mavjud narsalarning hammasi, doimo harakatdagi materiyaning har xil turlaridan iborat. Materiya esa, "sezgi organlarimizga ta'sir etib, sezgi uyg`otadigan narsadir; materiya - bu sezgilarimiz bilan idrok qilinuvchi ob'ektiv reallikdir".Materiya harakatining formalari nihoyatda xilma-xil. Bir to`rning boshqa turga aylanishida tabiatning asosiy qonuni, materiya harakatining abadiylik qonuni to`la saqlanadi, Materiyaning va materiya harakatining biror turi yo`qdan bor bo`lmaydi va bordan yo`q bo`lmaydi. Materiya va uning harakati doimo o`zgarib t o’rgani abadiy mavjuddir. Tabiiy fanlar materiya turlarining bir-biriga aylanishi, o`zgarishi hamda rivojlanishini tadqiq etadi. Moddiy borliqdagi materiyalarni va ularning o`zgarishlarini bir yoki ikki tabiiy fan yordamida aniqlash mumkin emas. Chunki bizni o`rab t o’rgan olam moddiy borliq va ongimizda inikos etadigan materiya turlari bir - biri bilan chambarchas bog`liq, holda bo`ladi. Shuning uchun, moddiy borliqni butunligicha, butun tabiiy fanlar tizimi asosida, bir-biridan ajratilmagan holda o`rganish hozirgi kunda "Tabiiyotshunoslik" deyiladi. Shu nuqtai nazardan HZTFK fani tabiat qonunlarini, ularning o`zgarishlarini umumiy tartibda o`rganuvchi fandir.
2. HZTFK fanining ahamiyati va boshqa fanlar bilan aloqadorligi
HZTFK fani insonni qurshab t o’rgan olamni tabiiy holatda bo`lsa shunday o`rganuvchi fan bo`lib, o`z ilmiy xulosalarini tabiiy fanlar tizimida yaratilgan ilmiy nazariyalar qonuniyatlar asosida ishlab chiqadi. Shu boisdan ham u barcha tabiiy fanlar bilan doimiy va uzviy hamkorlikda izlanish olib boradi. Chunki, tabiiy fanlar turkumiga kiruvchi har bir fanning tabiatni o`rganishda o`z o`rni va ahamiyati bor.
Tabiatni o`rganishda fizika fanining roli. Fizika fani, boshqa tabiiy fanlar kabi, bizni o`rab olgan moddiy dunyoning, ob'ektiv xossalarini o`rganadi. Fizika materiya harakatining eng umumiy (mexanik, issiqlik, elektromagnit va hokazo) formalari va ularning bir - birlariga aylanishlarini o`rganuvchi fan sohalaridan biridir. Harakatning fizikada o`rganiladigan formalari, oliy va ancha murakkab bo`lgan hamma formalarida (kimyoviy, biologik va boshqa jarayonlarda) ishtirok etadi va ularning ajralmas tarkibiy qismidir. Masalan, Yer va osmon jismlarining barchasi, kimyoviy jihatdan, sodda yoki murakkabligi, tirik yoki o`likligidan qat'iy nazar, fizika kashf etgan butun olam tortishish qonuniga bo`ysinadi. Shuningdek, barcha jarayonlar, ularning maxsus kimyoviy, biologik yoki boshqa tavsifda bo`lishidan qat'iy nazar, fizika aniqlagan qonunga - energiyaning saqlanish qonuniga bo`ysinadi. Harakatning oliy, ancha murakkab formalarini boshqa fanlar ham, jumladan kimyo, biologiya fanlari ham tadqiq etadi.
Fizika bilan ayrim boshqa tabiiy fanlar orasiga qat'iy bir chegara qo`yib bo`lmaydi. Fizika bilan kimyo orasida ularning har ikkisiga ham taalluqli bo`lgan keng sohalar bor, hatto ushbu ikki fan yo`nalishning sintezi natijasida fizik - kimyo va kimyoviy fizika singari maxsus fanlar ham vujudga keldi.
Birmuncha xususiy tavsifdagi masalalarni o`rganishda fizik tadqiqot usullaridan foydalanuvchi bilim sohalari ham birlashib, maxsus fanlarni tashkil qiladi. Masalan, osmon jismlarida kuzatiluvchi fizik hodisalarni o`rganuvchi astrofizika, Yer atmosferasi hamda Yer qobig`idagi fizik hodisalarni o`rganuvchi geofizika fanlari shu tariqa vujudga kelgan. Fizika sohasidagi kashfiyotlar, boshqa fanlarning rivojlanishiga turtki berdi. Mikroskop va teleskoplarning ixtiro qilinishi biologiya va astronomiyaning taraqqiyotini tezlashtirdi . Boshqa tabiiy fanlar qatori fizika va kimyoning taraqqiyoti ham materialistik dunyoqarashning rivojlanishida muhim turtki vazifasini o`tadi.
Boshqa fanlar singari fizikaning taraqqiyotiga ham kishilarning amaliy extiyojlari sabab bo`ldi. qadimgi misrliklar va greklar mexanikasi o`sha davrdagi qurilish texnikasi va harbiy texnikaning talablari bilan bevosita bog`langan holda vujudga keldi . fizikasi hamda kimyosiga asos solgan M.V. Lomonosov o`z ilmiy faoliyatini tajriba talablari bilan bog`lab: qattiq va suyuq jismlar tabiati, optika, meteorologiya, atmosfera, elektr energiyasi yuzasidan turli tadqiqotlar olib bordi.
XIX asr boshlarida bug` mashinalarining vujudga kelishi issiqlik energiyasini eng qulay va foydali usul yordamida mexanik energiyaga aylantirish masalasini dolzarb masala sifatida ilgari surdi. Bu masalani faqat texnik yo`l bilan hal qilib bo`lmas edi. Faqat 1824 yilda fransuz muxandisi Sadi Karno issiqlik ning mexanik harakatga aylanish muammosini umumiy suratda tekshirgandan keyingina issiqlik mashinalarining foydali ish koeffisentini oshirish mumkinligi isbotlandi. Shu bilan birga S.Karnoning kashfiyoti energiyaning bir turdan ikkinchi turga aylanishi va uzatilishi to`g`risidagi umumiy ta'limot ning-termodinamikaning vujudga kelishi uchun ham zamin bo`ldi.Demak, amaliyotning talablari yangi fizik kashfiyotlarga sabab bo`ladi, bu kashfiyotlar esa, texnikaning yanada taraqqiy etishi uchun asos bo`ladi. Birinchi qarashda nazariy va abstrakt bo`lib tuyulgan fizik kashfiyotlarning ma'lum vaqt o`tgandan so`ng texnikaning xilma-xil muhim sohalarda ishlatilishiga misollar juda ko`p, Masalan: 1831 yilda Faradey tomonidan elektromagnit induksiyasining kashf qilinishi elektr hodisalaridan amalda keng foydalanish imkonini berdi.
XIX - asrning 70-yillarida Maksvel elektromagnit jarayonlarning umumiy nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaning to`g`riligini 1888 yilda Gres isbotladi. Maksvel-Gres kashfiyotlari tabiat hodisalarini o`rganishda muhim imkoniyatlarni ochib berdi (radiotelegraf yaratilishi). Texnika bilan fizikaning o`z taraqqiyoti jarayonida bir-biriga bog`langan tomonlari ko`pdir. Jumladan, texnikani tubdan o`zgartiradigan goyat muhim muaommolarini, masalan, quyosh energiyasidan bevosita amalda foydalanish yoki termoyadro reaksiyalari hisobiga energiya hosil qilish kabi muammolarni hal qilish, boshqa fizik hodisalarni yana ham chuqur o`rganishni talab qiladi.Keyinchalik, fizika fani bo`limlarining rivojlanishi tu fanli radioastronomiya vujudga kelib, u Koinot haqidagi tasavvurlarimizni kengaytirib yubordi. Radioastronomiya fani bizga noma'lum bo`lgan Kosmik ob'ektlarning mavjudligini o`rganishga yordam berdi.Elementar zarrachalar fizikasi va atom yadrolari bo`limlarining yutuq,lari tu fanli kosmik jismlarning, jumladan, quyosh bag`rida sodir bo`layotgan jarayonlar haqida ma'lumotlar olinmoqda.
Insonyatning kosmik fazoga chiqishi munosabati bilan astronomiyaning qiyofasi o`zgarib, yangi bo`limlari - ultrabinafsha va infraqizil nurlar astronomiyasi, rentgen nurlari astronomiyasi, gamma-nurlar astronomiyasi paydo bo`ldi.
Hozirgi zamon biologiya fani ham juda ilgarilab ketgan fan sohalaridan biri hisoblanadi. Biologiya sohasidagi inqilobiy o`zgarishlarni odatda tirik organizm lar jamoasining eng kichik zarralarida -molekulalarida o`rganuvchi molekulyar biologiya va genetika paydo bo`lishi bilan bog`laydilar. Molekulyar biologiya o`z ob'ektlarini bog`lash, aniqlash va o`rganishning asosiy vositalari metodlarini (elektron mikroskoplar, rentgen tuzilish tahlili, elektrografiya, neytron tahlili, nishonlangan atomlar, ultrasentrifuga va boshqalar) fizikadan oladi.
Fizika fani natijalariga asoslangan holda yaratilgan ushbu vositalarga ega bo`lmay turib, biologlar tirik organizmlarda sodir bo`ladigan jarayonlarni o`rganishni yangi sifat darajasiga ko`tara olmas edilar. Shuning uchun molekulyar biologiya va genetikaning ajralib chiqishida fizika muhim ahamiyat kasb etdi. Hozirgi zamon fizikasi kimyo, geologiya, okeanologiya va boshqa tabiiy fanlarning rivojlanishida ham aloxida o`rin tutadi. Fizikaviy kimyo, radiasion kimyo, koordinasion kimyo, geofizika, geokimyo va boshqa bo`limlar shular jumlasidandir, Shuningdek fizikaning yutuqlariga asoslangan holda, energetika, transport, aloqa, qurilish, sanoat, qishloq, xo`jalik ishlab chiqarishi sayta qurilmoqda. Energetika sohasidagi inqilobga atom energiyasining paydo bo`lishi sabab bo`lgan. Atom elektr tansiyalari “yoqilg`isi”dan issiqlik elektr stansiyalariga qaraganda million marta ko`p energiya ulushini ajratib oladi. Bu esa kelgusida insoniyatni energiya manbalari haqidagi tashvishdan umrbod xolos qiladi.
Fizika hozirgi zamon hisoblash texnikasining yaratilishiga ham hal qiluvchi hissa qo`shmoqda. Shu davrgacha yaratilgan elektron hisoblash mashinalarining barcha avlodi fizika laboratoriyalarida vujudga keltirildi. Hozirgi zamon fizikasi elektron hisoblash mashinalarining yanada mitti turlarini yaratishga va ularning yangidan yangi istiqbollarini ochib berishga xizmat qilmoqda. Biz bu yerda fizikaning fan va texnika sohalariga inqilobiy ta'sirining barcha jabxalariga to`xtalib o`tmadik. Ammo, keltirilgan misollarning o`ziyoq, hozirgi zamon fizikasining tabiatni ilmiy jihatdan tadqiq. etishda asosiy tayanch vazifasini o`tashini ko`rsatmoqda. Moddiy borliqni va undagi o`zgarishlarni o`rganishda kimyo fanining ahamiyati ham beqiyos.
Kimyo fani ham boshqa fanlar kabi insoniyatning amaliy faoliyati natijasida paydo bo`ldi. Odam yashash vositalarini topar ekan, turli hodisalar ning sabablarini asta-sekin o`rganib moddalarda bo`ladigan ba'zi o`zgarishlardan foydalanish yo`llarini izlab topdi. Qadimgi Misrda kimyoviy jarayonlardan foydalanishga asoslangan ko`pgina faoliyat turlari eramizdan ancha ilgariyoq taraqqiy etgan edi. Misrliklar temir rudasidan temirni ajratib olish, shisha ishlab chiqarish, teri oshlash, o’simliklardan dorilar xushbo’y moddalar ajratib olish va boshqalarni bilar edilar. Xitoy, O’rta Osiyo va Hindiston kabi hududlarda turli yo`nalishdagi kimyo tarmoqlari qadimdan shakllangan.
Alohida takidlash lozimki, o’sha vaqtlarda kimyoviy ma'lumotlar tarqoq, bo`lib, fan sifatida tarkib topmagan. Ammo, bu ma'lumotlar tabiat hodisalarini kuzatib borish bilan birga materiyaning tuzilishi va bir formadan ikkinchi formaga o’tishi to`g`risidagi fikr uchun zamin yaratgan.
Tabiatga birmuncha keng va tugal falsafiy qarash qadimgi Yunonistonda vujudga kelgan. Eramizdan avvalgi V asrda yunon olimlari Shams, Anaksimen,' Geraklitlar butun borliqni suv,, tuproq va olovdan kelib chiqqan deb tasavvur qilganlar.Keyinchalik, Levkip va uning shogirdi Demokrit ta'limotiga ko’ra, tabiatda barcha jismlar ko’zga ko’rinmaydigan, juda mayda vabo’linmaydigan zarrachalardan iborat degan tassavur paydo bo`ldi. Demokrit bu zarrachalarni atomlar deb atadi. Demokrit ta'biri bilan aytganda atomlar shakli va o’lchami jihatidan nihoyatda xilma- xil bo`lishi mumkin. Lekin, ularning barchasi bir turdagi materiyaning o`zidan tuzilgan. Olamda atomlar va ular orasidagi bo’shliqdan boshqa hech narsa yo’q.. Atomlar doimo harakatda bo`ladi. Jismlarning sovuganda torayishi,qizdirilganda kengayishi va nihoyat suyuq;lanishi, eritilganda suv bilan aralashishi va boshqa hodisalar atomlarning o’zaro birikishidan va ularning bir- biridan ajralishidan iborat.Keyingi asrlarda tabiiyotshunoslik fanining rivojlanishiga ta'sir ko`rsatgan Aristotel (Arastu) ta'limoti bu falsafaga asos bo`ldi. U butun borliqning negizi ibtidoiy materiyadir deb hisobladi. Bu materiya abadiy bo`lib, yo`qdan bor bo`lmaydi va bordan yo’q. bo`lmaydi, uning tabiatdagi miqdori o`zgarmaydi. Ibtidoiy materiyaga biz seza oladigan va juft-juft, o’zaro qarama - qarshi bo`lgan to’rtta asosiy sifat: issiqdik vasovuqlik, quruqlik va namlik xosdir. Moddalarning xilma-xil bo`lishiga sabab, ularda ana shu sifatlarning turli miqdorda bo`lishidir. Aristotel bu sifatlarni qo’shib, Empedoklning to’rtta elementini tuproq, suv, olov va havoni keltirib chiqardi. Aristotel ta'biri bilan aytganda, asosiy sifatlar ibtidoiy materiya bilan ajralmasholda bog`langan emas, bu sifatlarni materiyadan olish yoki unga qo’shish mumkin. Demak, Yunon faylasuflari materiyaning ichki tuzilishini tushuntirishda asosan abstrakt nazariyalarga
tayanganlar.
Arablar VII asrda Misrni va boshqa mamlakatlarni zabt etgandan so`ng, ko`pgina yangi moddalar: nitrat kislota, tuzlar kashf etildi va shu bilan "alximiya" paydo bo`ldi. Shu davr ichida Farobiy, Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, Ulug’bek kabi sharq, allomalari butun dunyoga mashhur bo`ldilar. bo’lar ham materiya abadiy bo`lib, u turli formalarda mavjud bo’la oladi degan fikrni ilgari surdilar. Arab larning Janubiy Ispaniyani istilo qilishi kimyoga doir amaliy bilimlarning Garbiy Yevropaga ham yoyilishiga yul ochdi.Kimyo tarixida bu davrni "alximiya davri" deb ataldi. Kimyoning rivojlanishida burilish yasagan davr uyg’onish davri bo`ldi. Bu davrda hayot kimyo oldiga yangi-yangi masalalarni Kasalliklarni davolashda kimyoviy preparatlardan foydalanish tajribalari kimyoda yangi bir qsim, ya'ni "tibbiyot kimyosi"I vujudga keltirdi. Buoqimning asoschisi shved olimi Parakels edi. Mazkur olimning fikriga ko’ra kimyoning asosiy maqsadi dori moddalari tayyorlashdan iborat. Shuvdan keyin ko`pgina dori-larmonlar yaratila boshlandi.
Kimyoning maqsadi jismlarning tuzilishini o`rganishdir, jismlarning tuzilishini bilishning vositasi esa ularni elementlarga parchalashdan iborat kimyoviy tahlildir. Kimyoda tajriba asosida xulosa chiqarishga Robert Boyl asos soldi. Ammo, Boyl ta'riflagan elementlar, Aristotel ta'riflagan elementlardan mutloq boshqacadir. Boyl ta'limotiga ko’ra element murakkab jismlar tarkibiga kiradigan va murakkab jismlar parchalanishidan hosil bo`ladigan eng oddiy jismlardir.Boylning kimyo sohasida qilgan ishlari, tajribalari, uning rivojlanishiga katta turtki bo`ldi. Bu davrdan boshlab psimatik kimyo (gazlar kimyosi) rivojlandi. Yonish va oksidlanish - qaytarilish hodisalarini o`rganish natijasida fanga kiritilgan xulosalarni tushuntirish uchun yangi nazariya yaratish kerak edi. Shu davrda kimyoda flogiston nazariyasi, XVII asrda nemis olimi Shtal yaratgan nazariya hukmron edi. Bu nazariyaga ko’ra, barcha yonuvchan moddalarda flogiston, ya'ni o lov modda mavjud. Bunday modda metallarda ham bo`ladi, aynik,sa ko’mirda ko`p. Moddalar yondirilganda yoki qattiq, kizdirilganda flogiston uchib ketib,tuproqqa o’xshash modda - kuyundiqoladi. Bu nazariyaga ko’ra, yonish jarayoni, moddaning flogiston bilan kuyundiga parchalanishidan iboratdir. Masalan, temir flogistondan + temir kuyundisidan iborat (temir kuyundisi + flogiston - temir).XV INI asrdan boshlab olovning tabiati va yonish jarayonining mohiyatiga katta e'tibor berdilar.
Yonishning ilmiy nazariyasini yaratishda M. Lomonosovning xizmati kattadir. U og’zi kavsharlab bekitilgan idishda metallarni qattiq,qizdirib, kimyoning rivojlanishi uchun asos buluvchi yangi kashfiyotlarni amalga oshirdi. Albatta M. Lomonosovning ishlari flogiston nazariyasini inkor qildi va yonish, oksidlanish jarayonlarini to`g`ri talqin qilib berdi.

Tadqiqotning to`rtinchi bosqichi olingan natijalarni tushuntirib berishdan iborat. Bu bosqichda to`plangan va matematik metodlar yordamida ishlab chiqilgan ma`lumotlar psixologik nuqtai-nazardan izohlanadi va tadqiqot gipotezasining to`g`ri yoki noto`g`riligi uzil kesil hal qilinadi.

Xulosa
Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Insonda tafakkur bo`lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo`lganligi tufayli u hayvonlardan farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o`z atrofidagi olamda bo`lgan buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi. Tafakkur atrofdagi olamni bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini vujudga kelishi uchun shartdir. Biron narsa to`g`risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo bo`ladi, bu fikrlar insonning ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli avvalo bizning idroklarimiz va fikrlarimizning voqelikka qanchalik muvofiq bo`lishini, bo`lar haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg`on ekanligini belgilashda o`z ifodasini topadi. Bunday tafakkur qilish eng oddiy amaliy voqelikda namoyon bo`ladi. Voqelikning sezgilardagi va idrokdagi in`ikosning o`zi chinakam bilim bo`ladi. Masalan: biz quyoshning har kuni sharqdan chiqib, g`arbga botayotganini hammamiz ko`ramiz (idrok qilamiz). Biz erni qimirlamay turganini, asrlar davomida qilgan fikriy faoliyati natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar o`tkazish va matematika yo`li bilan tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda quyosh er atrofida aylanmasdan, balki er o`z o`qi atrofi va quyosh atrofida aylanayotganligini aniqladik. Demak, kuyoshning harakati to`g`risidagi bizning bevosita idrokimiz voqelikka to`g`ri kelmas ekan. Voqelikni to`g`ri aks etishi tafakkur bilan aniqlanadi. YUqoriroq bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur jarayonlarida hosil bo`lgan hukmlar va tushunchalarning chinligini yoki chin emasligini aniqlashda ifodalanadi. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o`rtasidagi bog`lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo`l bilan aks ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to`laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin bo`lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning bog`lanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. Masalan: bizga ma`lumki, agar yorug`lik nuri shisha prizma orqali o`tkazilsa bu nur spektorni etti rangiga ajralib ketadi. Bu ranglarni biz idrok qilamiz (ko`zimiz bilan ko`ramiz). Lekin fizikadan bizga shu narsa aniqki, bu nurlardan bo`lak yana boshqa nurlar ham bor. Bu nurlar infraizil, ul’trabinafsha nurlar deb ataladi. Bu nurlarni biz ko`rmaymiz. Bunday nurlarni borligi tafakkur yordami bilan kashf qilingan. Biz tasavvur qilishimiz mumkin bo`lgan ko`pgina hodisalar bor. Biz bu hodisalar to`g`risida faqat fikr yurita olamiz. Tafakkur voqelikni umumlashtirib aks ettirishdir. Biz ayrim narsalarni va hodisalarni, masalan, alohida stolni yoki stulni idrok qilamiz, tasavvur qilamiz, ammo umuman stol va stul to`g`risida fikrlashimiz mumkin. Umumlashtirish natijasida bir hukmning o`zida ayni vaqtda yakka bir narsa to`g`risidagina fikr qilib qolmasdan, balki shu narsa bilan birga narsalarning butun bir turkumi to`g`risida ham fikr qilish mumkin. Masalan, “O`zbekistonning hamma fuqarolari qonun oldida tengdirlar.” Bu hukmda ayrim bir kishi to`g`risida hukm qilmasdan, balki O`zbekistonning hamma fuqarolari to`g`risida fikr yuritamiz. Narsa yoki hodisalar to`g`risidagi eng muhim bog`lanishlar va munosabatlar tafakkur yordami bilan ochiladi. Siz qalamni barmoqlaringiz bilan 20 sm balandda ushlab turibsiz. Barmoqlaringizni ochib yuborsangiz qalam stol ustiga to`shadi, uning taqillagani eshitiladi. Biz bu hodisalarni birin-ketin idrok qilamiz va ularni xuddi shu tartibda tasavvur qilishimiz mumkin. Lekin biz bunda hodisalarni ma`lum vaqt ichida birin - ketin sodir bo`lishini idrok qilamiz, holos. Ammo ayni vaqtda tafakkur yordami bilan bu hodisalarning bir - biriga qonuniy bog`lanishdagi chuqurroq sabablar va bundan kelib chiqadigan natijalar ochiladi.
Biz hodisalarning birin - ketin o`tayotganligini qayd qilib qolavermaymiz, balki birinchi hodisa bo`lgani uchun ikkinchi hodisa ro`y berdi, undan keyingina hodisalarning har qaysisi (masalan, tovush) oldindan hodisa ro`y berganligi uchun (qalam stolga urilgani uchun) sodir bo`ladi, deb aniq qilib aytamiz va oldingi hodisaning ro`y berganligi keyingi hodisaning muqarrar keltirib chiqarganligini anglaymiz. Bu hodisalar ularning ma`lum bir vaqt ichida birin - ketin sodir bo`lganligini idrok qilganimizdan tashqari ular o`rtasida sabab - natija tariqasida bog`lanishi, ya`ni qonuniy bog`lanish bor, deb aniq qilib aytamiz. Biz shu sabab - natija tariqasidagi bog`lanishning o`zini bevosita idrok qila olmaymiz. Uni sezgi organlarimiz vositasi bilan his qilolmaymiz, (ko`rmaymiz, ushlab ko`rmaymiz, eshita olmaymiz) balki shu bog`lanish borligini idrokimizga asoslanib turib fikr qilish yo`li bilan topamiz. So`ngra ayrim hodisalardagi sabab-natija bog`lanishlari ochilganligiga asoslanib, umumiylashtirish yo`li bilan voqelikning umumiy qonuniyatlarini topib olamiz. Masalan, bir holda suvning yaxlab qolganligi haroratning pasayganligi (0 dan pastda tushib ketganligi) sabab bo`lgani aniqlangan bo`lsa va bu hodisa boshqa bir qancha hollarni ham aniqlagan bo`lsa, yana shu hollarni umumiylashtirish natijasida “harorat 0 dan past bo`lgani suv hamisha muzlaydi”, degan hukmda ifodalangan qonun topilgan. Hodisalar o`rtasidagi mavjud sabab - natija bog`lanishlarini belgilaganimiz uchun biz hozirgi paytda bizning oldimizda ro`y bermagan hodisalarning yuz berishini oldindan aytib berishimiz mumkin. Masalan: termometrda haroratning 0 dan past tushganligini ko`rishimiz bilan endi suv muzlaydi, deb oldindan ayta olamiz.