51
«Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya»
nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya
[.S.O‘.Abdulg‘aniyevich. Dissertatsiya: Toshkent vaqf hujjatlarida an’analar,
islohotlar va muammolar ( XVI-XV asr boshlariga oid tarixiy hujjatlar asosida)]
va shu kabilarni misol qilishimiz mumkin. Qadimgi davr yorliqlarida o‘ziga xos
lisoniy qolip shakillangan, yorliqlar matn jihatidan an’anaviy tarkibiy qismlarga
ega bo‘ladi.Masalan birinchidan“To‘xtamish so‘zim Yag‘aylaga” deb,ikkinchisi-
“temur Qutlug‘ so‘zim” deb, uchinchisi-“Sulton Umarshayx Bahodir so‘zim” deb
boshlanadi. Bayonda ham muayyan qolip bor, shuningdek, albatta, yorliq
yozilgan sana va joy ko‘rsatilgan [Ёрликларнинг хусусияти ва матний
таркибий кисмлари хакида каранг: Григорьев А.П. Конкретные формуляры
чингизидских жалованных грамот XIII-XV вв. II: Тюркологический
сборник.-М., 1978, стр. 198-218].
XIX asrda Qo‘qon xonligida keng tarqalgan hujjatlardan biri “patta”
lardir
[.Z.M.Jo‘rayev.Zamonaviy davlat ish yuritish nazariyasi,amaliyoti va
boshqaruvini me’yoriy hujjatlar bilan ta’minlash.2011]. Pattada ma’lum kishiga
muayyan miqdordagi pul, mahsulot,urug‘(don) yoki boshqa narsalarni berish
lozimligi haqida ma’lumot keltirilgan.Patta matnlarida ham o‘ziga xos doimiy va
muayyan tarkib va nutqiy qolip borki, bu ham o‘zbek hujjatchiligi uzoq tarixiy
tajriba ma’hsuli ekanligining dalilidir. Bugungu kunda fanda qimmatli
ma’lumotlarga ega bo‘lgan hujjatlar bor. Ular tariximizni turli davlariga oid.
O‘rxun-Enasoy,sog‘d,eski uyg‘ur, arab va boshqa yozuvlarda
bitilgan hujjatlar
haqida ma’lumot beradi.
Bizgacha yetib kelgan manbalar orasida VII asr oxiri va
VIII asr boshlarida Sug‘d podsholigi davriga tegishli 80 ga yaqin noyob
(Panjikent yaqinidagi Mug‘ tog‘ida joylashgan qadimgi qasr xarobalarida
topilgan sug‘dcha) hujjatlar Sug‘d davlatida ish yuritish ahvolidan darak bersa,
800 ga yaqin hujjatlarni qamrab olgan “vasiqalar to‘plami” 1588-1591- yillarda
Samarqanddagi tarixiy voqelikni, ijtimoiy istisodiy turmush tarzini yaqqol
yoritib bergan. Sug‘d tarixidagi sug‘dcha nikoh guvohnomasi 710- yillarnig 25-
martda yozilgan bo‘lib, unda turk zodagoni Uttakinning sug‘d ayoli
Dug‘dgunchaga uylanishi rasmiylashtirilgan hamda kelin bilan kuyovning vazifa,
burchlari va majburiyatlari bayon etilgan.Undan tashqari Sug‘d podsholigida yer
xarid qilish, tegirmonni ijaraga olish, xarajatnoma va o‘zaro yozishmalar iborat
bir qator nodir hujjatlar ham bo‘lgan [https://fayllar.org/hujjatchilik-tarixi-va-
uning-takomillashuvi-hujjatchilik-tarix.html].
O‘zbek hujjatchilik tarixiga nazar solsak qadim zamonlarda “Risola” deb atalgan
hujjat ham borligini bilishimiz mumkin. Bu hujjat o‘ziga xos ahloqiy, diniy
qo‘llanma bo‘lib ustadan o‘rnatilgan odat va an’analarga
rioya etishni talab
qilgan. Hunarmandlar ham buni buzishga haddi sig‘magan,chunki bir joriy
etilgan yangilik ana shunday qoida va ruhoniylar qarshiligiga duch kelishi
52
«Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya»
nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya
mumkin
edi
[Samarqand
VDA.1843-jamg‘arma.1-ro‘yxat.2-yig‘majild].
Risolani bugungu kundagi yo‘riqnomalarga o‘xshatishimiz mumkin. Bilamizki,
bizda uch xonliklar davri bo‘lgan. Ularning har birida o‘zida xos qonun qoidalari
shakllantirilgan. Bu hol esa hujjatlarni ham xilma xil bo‘lishiga olib kelgan.
Bulardan biri Xiva xonligi tarkibidagi Xorazm shahri. Bu yerdagi
manzilgohlardan charm yuzasiga yozilgan 8 ta xo‘jalik hujjatidan parchalar.20 ta
taxtachaga yozilgan hujjat topilgan.Ularda Tuproqqal’a hayot davrida unga tobe
xonadon a’zolarining ro‘yxati,harboy chaqiriq, soliq, jon ro‘yxatlar bo‘lgan.
Nufuzli zotlar bilan birga qullar ham qayd qilingan. 4 ta hujjatda Tuproqal’a
omboriga qabul qilingan xo‘jalik
asbob-uskunalari, xususan, bir o‘rinda
g‘ildiraklar,bu narsalarning taqsimlab berilishi haqida ma’lumotlar berilgan
[Z.M.Jo‘rayev.Zamonaviy davlat ish yuritish nazariyasi, amaliyoti va
boshqaruvini me’yoriy hujjatlar bilan ta’minlash.2011]. Namangan viloyati
Kosonsoy shahri yaqinidagi Mog‘il qal’asidan VII-VIII asrga oid 80 ta hujjat
topilgan. Ular milliy sug‘d yozuvida bo‘lib, toldan kesilgan tayoqcha, teri va xitoy
qog‘ozlariga
bitilgan.[
.https://fayllar.org/hujjatchilik-tarixi-va-uning-
takomillashuvi-hujjatchilik-tarix.html]. Namnagan Qo‘qon xonligi tarkibiga
kirgan va o‘sha yerning hujjat yuritilishi haqida ma'lumot beradi. Bu kabi
hujjatlarni o‘rganilishadan asosiy maqdsad tariximizda qanday hujjatlar bo‘lgan
va
qanday yuritilganini bilish,ulardan andoza olish.Hujjatlar ma’lum shaxlar
hayotidan ham habar bergan. Anglyalik mashhur yozuvchi,adib Ulyam Shekispir
cho‘qintirilgani haqida cherkov daftaridagi qayydan boshqa uning hayoti haqida
deyarli hech qanday ma’lumot uchramaydi. Cherkov daftarida ham 1596 yilda
stratforlik Enn Xatauey ismli qizga uylangnaligi hamda to‘ng‘ich farzandi Syuzen
1583-yilda, egizaklari: Hamlet va Judit 1585-yilda cho‘qintirilganligi haqida
ma’lumotlar keltirilgan. O‘z davrida bunday hujjatlar yozilgani adib haqida
ma’lumot ega bo‘lishimizga yordam beradi. Bizgacha yetib kelgan hujjatlar
ichida eng
muhimi va dunyoga tarqalgani,chet davlatlar olimlari tomonidan
o‘rganilgani, shohlar, sarkardalar, davlat arboblari uchun dasturuamla vazifasini
o‘tab kelgan noyob manba buyuk bobokalonimiz sohibqiron Amir Temurning
“Temur tuzuklari”dir. U o‘rta asrlarda U o‘rta asrlarda davlatchilikning asosiy
qonuni sifatida mashhur bo‘lib,unda davlatni idora qilishda kimlarga tayanish,
toj-u taxt egalarining tutumi va vazifalari, vazir va qo‘shin boshliqlarini saylash,
askarlarning maoshi, boj va soliq to‘lash tartibi, mamlakatni boshqarish tartibi
va shu kabi davlatni yuksaltishish va tinchligi ta’minlash borasidagi muhim
ma’lumotlar berilgan. Yuqora aytib o‘tganimizdek hujjatchilik davlat va jamiyat
bog‘liqdir. Ular yuksalsa yoki rivojlanish ortda qolsa hujjatchilik o‘zgarib boradi.
Bizning yurtimiz ruslar mustamlakasi bo‘lgan davrda bu sohada ancha
53
«Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya»
nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya
o‘zgarishlar bo‘ldi. Hujjatlarning tili rus tilida yuritiladigan , afsuski, hozir ham
davom etmoqda.Ular bizni biz esa ularni hujjatchilik
sohasidagi bilimlarini
o‘rgandik. Misol uchun arxelog va sharqshunos sifatida tanilgan V.LViyatkin
Samarqand viloyat mahkamasida ishlagan.Viyatkin o‘z tadqiqotlarida tarixiy
hijjatlarga ,ayniqsa vaqfnomalarga kata etibor qaratgan. U XV-XIX asarlarga
mansub 151 ta xujjatni jumlagan, 133 ta vaqfnomani o‘rganib chiqqan
edi.[S.O‘.Abdulg‘aniyevich. Dissertatsiya: Toshkent vaqf hujjatlarida an’analar,
islohotlar va muammolar (XVI-XV asr boshlariga oid tarixiy hujjatlar asosida)].
Dostları ilə paylaş: