I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Atlıqlarda bolımsızlıq forması
Atlıq hám atawısh sózler gáptiń qurılısında bayanlawısh xızmetinde jumsalǵanda bolımlı hám bolımsız formalarda qollanadı. Berdaq dóretpeleri tilinde atlıq hám substantivlesken sózlerdiń bolımsız formasın jasawda «e» tolıqsız feyildiń hár qıylı sıńarları /emes, ermas/ atlıq sózlerge dizbeklesip keliwi arqalı jasaladı: Endigi jaslarım jas emes, ótken ómirimde bas emes, Jarılmadı bul tas emes/1,146/.


Anıqlılıq hám anıqsızlıq kategoriyası
Shayırdıń shıǵarmalarında jumsalǵan atlıq sózlerde anıqlılıq hám anıqsızlıq tómendegi usıllardıń járdeminde ańlatılǵanın kóriwge boladı:
A) Anıqlılıq tartım jalǵawları arqalı ańlatıladı: Ata-babamız Jayılǵan/Sh,167/, Shayır edim kózim kórgenin jazdım/77/, Qolıńdı qabartıp, belińdi búgip /83/, Xanıńız shul bolǵan ekán/149/.
B) İyelik hám tabıs sepliginiń ashıq jalǵanıwı arqalı anıqlılıq ańlatıladı: Mayqınıń uǵlı Jayılǵan/Sh,141/, Sol jigittiń janı qurban xalıq ushın/77/, Ashlıqtıń azabın kórdiler elim/60/, Bu sırnı anası bildi/Sh,144/, Ayanbaǵıl xızmetińdi xalıq ushın/75/.
V) Anıqsızlıq atlıq sózlerdiń aldıńda «bir» sóziniń yamasa belgisizlik almasıqlarınıń dizbeklesiwi arqalı ańlatıladı: Bir ǵarrı aytsa áńgime/179/, Aq dárya betke barǵanda, Bir qıssanı oqıǵanda /181/, Bir qara jılan qoynına, Shubatılıp kirgen eken /191/, Kózim joq men bir soqırman /192/, Aqır bir kún dúnya óter, Qılısh súyrep ájel jeter/149/, Birewler bay, birewler jarlı, Birewler namıslı arlı, Birewler giyneli zarlı, Teńbe-teń sınap bilgeysiz/92/.


Atlıqlarda jınıstıń bildiriliwi

Shayır shıǵarmalarındaǵı adam hám taǵı basqa da janlı haywanlardı bildiriw ushın atlıqlarda jınıstıń ańlatılıwı hár qıylı usıllar menen bildirilgen¹⁶¹:

A) Leksikalıq usıl menen atlıqlarda jınıs túsinigi ańlatılǵanda sózler óziniń tiykarǵı semantikası boyınsha belgili bir jınıstı ańlatıp keledi. Bunday sózlerge tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiretuǵın terminler kiredi: aǵa/36/, jeńge/36/, ata/36/, áke/42/, baba/44/, er/53/, qatın/53/, bala/53/, qız/55/, jawan/55/, uǵıl/57/, ini/63/, apa/63/, jigit/75/, ul/81/, qaynaǵa/96/, kelin/91, qáyin/9,/, biykesh/90/, sińli/91/, hayal/92/, kempir/98/, kúyew/126/, sheshe/1,87/, Ayırım atlıq sózler jınıstı bildiriwshi morfologiyalıq kórsetkishlerine iye: quda-er adam, qudaǵay-hayal adam, quda bala, qudasha.
Haywanlar hám quslarǵa baylanıslı: eshek/97/, qoraz/106/, ógiz /35/, ayǵır/41/, qoy/255/, buǵa/100/, qoshqar /63/, at /282/, ǵunan /100/, ǵashır /99/, tay /100/ sózleri jumsalǵan.
B) Morfologiyalıq usıl menen atlıqlarda jınıstıń ańlatılıwı atlıq sózlerdiń keynine affikslerdiń jalǵanıwı arqalı iske asadı. Er adamlardıń atlarına «murat», «bek», «bay», «nazar», «bet», «niyaz», h.t.b. Bir komponent jalǵanadı: Berdimurat /84/, Xalmurat /32/, Elmurat /73/, Qutlımurat /39/, Qulmurat/84/, Erimbet/74/, Nurımbet/74/, Orımbet/84/ ,Sambet /40/, Qoshımbet/95/, Allanazar/39/, Seytnazar/40/, Ernazar/71/, Allaniyaz/39/, Bayniyaz/39/, Begniyaz/39/, Ájiniyaz/39/.
Hayal-qızlardıń atlarınıń bir komponenti «ayım, «gúl», «xan», «biyke», «jamal», «zada», «sánem» h.t.b. Bolıp keledi: Biybayım/95/, Gúlayım/95/, Arıwxan/95/, Miyrixan/95/, Gúlzar/247/, Aqjúzik/222/.
Arab-iran tillerinen ózlestirilgen adam atlarında «a» affiksi hayal-qızlardıń atlarına jalǵanadı: Álim-Áliyma, Sálim-Sáliyma, Kárim-Káriyma, Ráhim-Ráhima, Múslim-Múslima.
V) Atlıqlarda jınıstıń ańlatılıwı morfologiya-sintaksislik usıl menen ańlatılǵanında jınıs bildiriwshi arnawlı sózlerdiń dizbeklesip keliwi arqalı iske asadı: Jayılǵannıń uǵlı Naǵaday/286/, Anıń uǵlı Toxtamıshxan/286/, Anıń inisi Meńlibay/290/, Xan Jánibek qaynaǵası, Xannıń qızı baxshiydası/166/.