I bap. Sóylew hám tildi uyreniwde pisixologik protseslerdin áhmieti

2.2-§. Sóylew hám tilge baylanisli metodikalar
Metodlar menen usıllar sisteması oǵada qospalı xarakterge iye. Sonlıqtan da, bil tuwralı pedagogikalıq -metodikalıq ádebiyatlarda túrli pikirler aytıladı. Degen menen barlıǵında da metodlar menn usıllar sisteması oqıtıwdıń talaplarına sáykes payda bolǵan nızamlıq retinde bahalanadı. Haqıyqatında da, metodlar turmıs shınlıǵın anıqlaw tiykarında payda boladı. Qaraqalpaq tiliniń metodikasınıń izertlew metodları házirgi dúnya júzi pedagogikasında keń taralǵan hám tanılǵan metodlarına tiykarlanadı. Bunda túrli avtorlardıń pikirleri de esapqa alınadı. Máselen, bazıbir avtorlar paydalı izertlew metodları retinde baqlaw, anketa, gúrrińlesiw, eksperiment, pedagogikalıq tájiriybelerdi úyreniw hám juwmaqlaw metodların ataydı. (Boldırev M.İ., Goncharev N.K., Esenov B.J., Korolev F.F.) Al, rus tiliniń metodikasında mına metodlar kórsetiledi: baqlaw metodı, tájiriybelerdi úyreniw hám juwmaqlaw metodı, jeke gúrrińlesiw metodı, anketa júrgiziw metodı, statistikalıq metod, eksperiment ótkeriw metodı. (Tekuchev A.V. Metodika russkogo yazıka v sredney shkole. M.., 1980, 7 betler ).Ózbek tili metodikasın izertlewshiler izertlew metodlarına: gúrriń, baqlaw, eksperiment, diagnostikalıq talqı, metodikalıq miyraslardı hám tájiriybelerdi úyreniw h.t.b. metodlardı kirgizedi. Ótkendegi metodikalıq miyraslardı úyreniw baslı metodlar sıpatında qaraladı. ( Ǵulamov A, Qadirov İ. Ona tili uqitish metodikasi, Tashkent, 2000)Usınday bay tájiriybelerge tiykarlanǵan qáliplesken metodikalıq pikirlerdi qaraqalpaq tili metodikasınıń izertlew metodları retinde paydalanıw, biziń pikirimizshe, sózsiz jaqsı nátiyjeler beredi. Bul metodlar tómendegiler: Baqlaw metodı. Bul metod hámme pánlerde qollanılatuǵın metodlardıń biri. Ol oqıwshılardıń qaraqalpaq tili sabaqlarındaǵı islerin baqlaw hám olardı talqı jasaw, metodistler tárepinen muǵallimlerdiń oqıtıwın baqlaw hám qadaǵalaw usaǵan usıllardı óz ishine aladı.Baqlaw da ilimiy izertlew metodlarınıń biri bolıp izertlewshi baqlaw barısın jazıp baradı, onı talqı jasaydı hám juwmaq shıǵaradı. Metodik eksperiment. İlimiy izertlew júrgiziwde anıq maǵlıwmatlar toplawda pedagogikalıq eksperimenttiń imkanıyatları úlken. Bul metod ana tilinen jazılǵan baǵdarlama hám sabaqlıqlardı sınawdan ótkerip, olardıń jetiskenlik hám kemshiliklerin anıqlaw, ana tili sabaqları klastan hám mektepten tıs jumıslardı shólkemlestiriw jaǵınan islep shıǵılǵan metod. Pedagogikalıq eksperiment úsh basqıshtan ibarat: Tiykarǵı basqıshta oqıwshılardıń qábileti dıqqat penen baqlanadı, nátiyjeler talqı jasalıp, jetiskenlik hám kemshilikler esapqa alınadı. Eger kerek bolsa ayırım orınlarda eksperiment qayta ótkerılıwı múmkin.Juwmaqlawshı baqlaw eksperimenti tiykarǵı basqısh tamam bolǵan soń ótkeriledi. Juwmaqlawshı baqlaw jazba jumıs, awızeki soraw-juwap, test sınawları arqalı ótkerılıwı múmkin. Metodikalıq miyraslardı úyreniw ilimiy izertlewdiń eń tiykarǵı metodlarınıń biri bolıp esaplanadı. Ana tilinen sabaq ótiwde tilge baylanıslı naqıl-maqallardan, ilimpazlardıń pikirlerinen paydalanıladı. Metodikalıq miynetlerde aytılǵan pikirler izertlew jumısların júrgiziwde esapqa alınadı. Metodikalıq tájiriybelerdi tallaw metodı. Bunda muǵallimlerdiń metodistlerdiń tájiriybeleri úyrenilip, gazeta jurnallarda járiyalanıp barıladı. Muǵallimlerdiń tájiriybeleri metod birlespelerde talqılanadı. Onıń nátiyjeleri sabaq oqıtıwda paydalanıw ushın usınıladı. Anketa júrgiziw metodı arqalı klass oqıwshılarınıń bilim dárejesin anıqlawǵa boladı. İlimiy izertlewde metodikaǵa baylanıslı usıllardıń qaysısı tiyisli ekenligin anıqlawǵa boladı.İntervyu alıw metodınan tájiriybe júrgizilgennen keyin paydalansa boladı. Muǵallim júrgizilgen tájiriybe haqqında awızsha tolıq juwap beredi. Oqıwshılardıń yadında uzaq saqlanıwı ushın óz ara soraw-juwap túrinde alıp barıladı. Solay etip, ilim izertlew metodların úyreniwdegi maqset mámleketlik tálim standartlarına juwap beretuǵın tálim mazmunın belgilew, oqıtıwdıń eń qolaylı metod hám usılların anıqlaw, ana tili sabaqların ótıwdıń eń qolaylı usılların tańlaw, oqıwshılardıń bilim hám kónlikpelerin qadaǵalaw sıyaqlı eń áhmiyetli máselerdiń ilimiy táreplerin tabıwdan ibarat. Qaraqalpaq tili sabaqlarınıń nátiyjeliligi oqıtıwshınıń oqıtıw metodların jaqsı bılıwı hám metodtı durıs tańlap bılıwı menen baylanıslı.Metod-grekshe sóz bolıp izleniw yaki biliw jolı teoriyası, táliymatı mánilerin bildiredi. Anıq wazıypanı sheshiwge baǵdarlanǵan, barlıqtı ámeliy yaki teoriyalıq ózlestiriw jollarınıń jıyındısı.