31028
TÜRK XALQLAfU
ƏDƏBİVYATI
I c i l d
Qədim dövr
Prof. Dr.
Nizami Cəfərov
ı r .Z'.-i x \jy-;w.rı
il>! ij.'.ı.sı P'rvf.:;rJenhnm
! PEE2İDENT KİTABXANASI
ÇAŞIOĞLU
2006
Azərbaycanda
AtatürK MərKəzi
K itab A zərbaycan Respublikası D övlət N eft Şirkətinin
sponsorluğu ilə nəşr olunmuşdur.
Şirkətin prezidenti
cənab Rövnəq Abdullayevə
təşəkkür edirik.
TürK xalqları ədəbiyyatı. Qədim dövr.
BaKi: Çaşıoğlu - Azərbaycanda AtatürK MərKəzi, 2 0 0 6 .-3 2 0 s.
ISBN 9952-27-037-2
4602020400-227
0 8 2 -0 6
©“Çaşıoğlu”
nəşriyyatı,
2006
© “Azərbaycanda AtatürK MərKƏzi”, 2006
Bir neçə söz
O
xuculara təqdim olunan dördciidlik 'Türk xalqları ədəbiyyatı"
türklərin müstəqii bir etnos, xaiq kimi tarix səhnəsinə çıxdıqiarı
dövrdən (e.ə. I miniliiyin ortalarından) zəmanəmizə qədər yaratdıqları
ədəbiyyatın əsaslarını əhatə edir. Birinci cildə qedim, ikinci ciidə orta,
üçüncü ciidə yenl, dördüncü cildə isə en yenl türk ədəbiyyatından
örnəklər daxii olunmuşdur.
Qedim dövr türklərin Altay birliyindən (bu etnomədəni, etnososiai,
etnosiyasi... biriik türklər, monqollar və tunqus - mancurlardan ibarət idi)
ayrıldıqları zamandan başiayaraq eramızın II minilliyinin əwəllərinə
qədər davam edir. Qədim türk ədəbiyyatı türk xalqlannın ümumi, ortaq
mənəvi-mədəni sərvətidir.
II
minilliyin
əwəllərindən
etibarən
türklərin
etnocoğrafi
diferensiasiyası dərinləşir. Və oniar əsasən üç geniş (və dinamik!)
coğrafiya üzrə bölünürlər:
1. Şərq (karluq türkləri),
2. Şimai-Qərb (qıpçaq türkləri),
3. Cənub-Qərb (oğuz türkləri).
Orta əsrlərin sonlarına qədər davam edən həmin dövrdə yaranan
ədəbiyyat (orta dövr türk ədeblyyatı) qədim (ümum-) türk ədəbiyyatının
ortaq xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamaqla yanaşı bölündüyü coğrafiyaiar
üzrə müəyyən fərqli əlamətiər də qazanır.
Türklərin orta əsrlərin sonu yeni dövrün əwəllərindən (XVI-XVII
əsrlərdən) başlayan yenidən diferensiasiyası müasir türk xalqlarının
yaranması ilə nəticələnir. Türk (osmanlı türkləri), Azərbaycan, özbək,
uyğur, qazax, tatar, başqırd, türkmən, qırğız, Altay... xalqları nəinki
özlərinə məxsus fərqli sosial-siyasi, mədəni əlam ətlər nümayiş
etdirməyə, hətta daxili iddialarla ortaq sərvətləri də bölüşdürməyə
təşəbbüs göstərirlər.
Türk xalqları ədəbiyyatının yeni dövrü XVII əsrdən XX əsrin
əwəllərinə qədər davam edir.
Yeni dövr türk ədəbiyyatı orta dövr türk ədəbiyyatından daha çox
"türk xalqlan ədəbiyyatrdır, yəni hər bir türk xalqının özünün yaradıcılıq
məhsuiudur. Lakin bu, o demək deyil ki, ortaq xüsusiyyətlər, ümumi
tipoiogiya tamamilə aradan qaixır... Əsiində, yeni dövrdə olduğu kimi, XX
əsrin əwəiiərindən başlayan ən yeni dövrdə də türk xalqları ədəbiyyatı
"gen"dən, yüz iilər, min illər boyu davam etmiş "ümumi tarix'dən gələn
elə ortaq əlamətlər daşıyır ki, onların tamamiiə aradan qalxması, "etnik
yaddaş"m pozulması, praktik olaraq, mümkün deyil.
Ən yeni dövr türk ədebiyyatı, yaxud ədəbiyyatiarı iki min beş yüz illik
ümumtürk ədəbiyyatı tarixinin həm ideya-məzmun, həm də forma-ifadə
texnoiogiyaiarı baxımmdan üzvü tərkib hissəsidir.
Ümumtürk, yaxud türk xaiqları ədəbiyyatınm tarbdni müasir eimi-
metodoloji tələblər səviyyəsində təsəwür etmək etnomədəni ehtiyaca
çevrilməkdədir. Və oxucuiara təqdim olunan bu kitab həmin ehtiyacdan
yaranmışdır.
ö N S Ö Z
T
ürnlərin
mÜKəmməl
bir etnos - xalq olaraq formalaşması eramız-
dan ə w ə l
I
minilliyin ortalarına təsadüf etsə də, həmin formalaş-
ma prosesinin etnoKUİturoloji, sosial-siyasi baxımdan zəngin
İ
k
İ-
üç
min
İİİİ
k
bir dövrü əhatə eləməsi o qədər də
böyÜK
şübhə doğurmur.
LaKİn tarixən “törəməK”, “qanun-qaydaya sahib olan (cəmiyyət)”,
“güclü-qüw ətli” mənalarım verən “türK” sözünə
İİ
k
dəfə GöytürK döv-
lətinin (imperatorluğunun) adında rast gəlinir. Eramızm I minilliyinin
ortalarında tarix səhnəsinə çıxmış həmin imperatorluq qədim türK ic-
timai-siyasi düşüncəsini, milli dövlət idarəçiliyi təcrübəsini parlaq bir
şəKildə təzahür etdirməKİə yanaşı orta əsrlər türK dövlətləri, imperi-
yalarx üçün zəngin bir düşüncə-idarəçilİK ənənəsi vermişdir.
Qədim türnlərin vətəni İİk orta əsrlərdən bəri Tüncüstan
Kİmi
tanx-
nan geniş çöllərdir. Şimalda Köqmən (Sayan) dağlarına, Sibir meşələrinə;
Cənubda Tibetə; Şərqdə
SaKİt
OKeana, Sarı dənizə; Qərbdə isə Aral gölünə,
Xəzər dənizinə, sonralar isə Qərbi Avropaya qədər uzanan bu çöllərdə türK
atlarımn ayaq səslərini qədim dövrlərin tarixçiləri hələ də eşidirlər. Arxe-
oloji araşdırmalar göstərir Ki, haqqında söhbət gedən geniş coğrafiyada
türnlərdən öncə hər hansx bir etnos-xalq tərəfindən ardıcıl
şəKİldə
yaradxl-
mxş maddi mədəniyyətin izlərinə təsadüf edilmir. Və həmin coğrafiyanxn
İİ
k
dastanlarım türnlər
söylədİKİəri Kİmi,
iİK nəğmələrini də türKİər oxu-
muş, İİk
yazxlarınx
da məhz türKİər yazmışlar.
Altay imperiyasından sonra
türKİərin
qurduqlan
(və Altaydan
fərqli
olaraq,
tarixi
əsaslarx bizə,
deməK
olar
Ki, məlum)
siyasi
birlİK
Hun-türK
imperiyasıdır (e.ə. III əsrdən
eramızxn
V
əsrinə
qədər) Kİ,
onun
yüz
illərlə
mövcud
olması, qədim dünyanxn
ən
böyÜK
siyasi
birliKləri ilə intensiv
əla-
qələri türKlərin
tarixi
qüdrətini
-
etnososial,
mənəvi-ideoloji
imKanlarxnı
nümayiş
etdirir. H un-tünc imperiyasının
türK
mədəniyyətinin,
o
cümlədən
ədəbiyyatxnm inKİşafxna
hansı
səviyyədə
təKan
verdiyini
göstərməK
üçün
yalnız bir
faKtı yada
salmaq Kİfayətdir Kİ, qədim
türK eposunun əsas qəh-
rəmanlarınm prototipləri əsasən
hun-türK
xaqanlarından ibarətdir. Onla-
rm mübarizələri, ictim ai-siyasi
fəaliyyətləri,
düşüncələri, mənəvi
aləmi qə-
dim
türK
ozanına daim bitib-tÜKənməz ilham vermişdir. LaKİn bu,
o deməK
Dostları ilə paylaş: |