deyil Ki, qədim türn ozanı mədhiyyəci idi
(
əks
İ
iiə
,
qədim türK eposunun,
deməK
olar Kİ, bütün nümunələrində onları yaradan sənətKarın ideya müs-
təqilliyi, fhdr-düşüncə sərbəstliyi özünü tam açıqlığı ilə göstərir: xaqan kİ-
mi ozan da qəti əmindir Kİ, öz yaradıcılığmda Tanrmın (və Tanrının hima-
yəsində olan xalqın, dövlətin) iradəsini
əks
etdirir.
Hun-türK imperiyasmdan sonra türK düşüncəsinin, türK mədəniyyəti-
nin təKamülünə, dünyamn geniş bir coğrafiyasında yayılmasına sosial-siyasi
şərait yaradan dövlət GöytürK imperiyasıdır. Həmin dövləti yaradıb inKİşaf
etdirənlərin fəaliyyəti, hərbi qüdrəti, siyasi müdrİKİiyi barədə artıq
ozan
(e-
pos!) dan daha çox yazılı
abidələr, Kİtabələr məlumat verir.
LaKİn
epİK
tarix
ənənəsinə uyğun olaraq, bu yazı-Kİtabələrin də ifadə texnologiyası, intonasi-
yası xeyli
dərəcədə
bədü-estetİK
təfəKKÜrün məhsuludur.
Daha
doğrusu, əsa-
sən
VII
əsrin sonu
VIII
əsrin
İ1k
onillİKİərinə aid olan bu əsərlərdə aydm
(KonKret) xronologiya ilə bədii-fəlsəfi ümumiləşdirmə üzvü vəhdətdə təzahür
edir.
Və bu
vəhdət
o
qədər mÜKəmməldir
kİ, bugünün oxucusunda Tanrıdan
gələn (türKcə!) Kəlam-müqəddəs
Kitab
təəssüratm ı yaradır.
GöytürK dövründə türKİərin Çin, İran, rum, ərəb dünyası ilə çoxs-
peKtrli əlaqələri daha da intensivləşir, onlar (türKİər) dünyanın müxtəlif
dini dünyagörüşləri, mədəniyyətləri ilə sonsuz bir maraqla tanış olur, ədə-
bi-bədii yaradıcılıq arsenallarını daha da genişləndirir, o zamana qədər gö-
rünməmiş bir miqyasda şifahi ədəbiyyatdan yazılı ədəbiyyata Keçirlər.
TürKİərdə yazılı ədəbiyyatm daha geniş vüsət almasmda maniliyi, buddiz-
mi qəbul edərəK Şərqi TürKÜstanda bir neçə əsr
(I
minilliyin sonu
II
minil-
liyin əvvəlləri) sürən haKİmiyyət yaradan uyğurlar xüsusi rol oynayırlar.
LaKİn qeyd etməK lazımdır
Ki,
haqqmda söhbət gedən dini-fəlsəfi görüşlər
əsasən
uyğur aristoKratiyası
arasmda
yayıldığm a,
xalq,
bir
qayda
olaraq,
tanrıçılığa inanmaqda davam etdiyinə görə, maniçi, buddist ədəbiyyatı
məhz yuxarı təbəqənin maraq dairəsi ilə məhdudlaşır.
I
m inilliyin
sonu
II
m inilliyin əvvəllərinə - islam ı qəbul edənə qədər
türKİər TürKÜstandan Kənarda (Çində, Hindistanda, Şərqi Avropada), möh-
təşəm dövlətlər qurmaqla Kİfayətlənməyib Qafqaza, İrana, ərəb
öİKələrinə,
Bizansa,
Qərbi Avropaya bir
sıra
yürüşlər edir, hərbi şücaətləri ilə
yanaşı,
ictimai-siyasi idarəçilİK mədəniyyətlərini, geniş dünyagörüşlərini nümayiş
etdirirlər.
Və
“dünyanın türKİərə darlıq eləd iyi” həmin dövrlərdə türK
ədə-
biyyatınm
həm
ideya-məzmun,
həm də
sənətKarlıq baxımmdan nə
qədər
zəngin olacağım təsəvvür etməK çətin deyil. Sami mədəniyyətindən, həmın
mədəniyyətdən
xəbərdar
olmayan yunanlardan sonra üçüncü beynəlxalq (ü-
mumbəşəri!) mədəniyyəti yaradan (İKİncilərdən, xüsusilə birincilərdən,
dünyanm coğrafiyasını ehtiva etməK mənasında, daha çoxmiqyash olan!)
türKİər
qədim
dövrdən orta əsrlərə
Keçidin
tarixi (!)
hÖKmünə
uyğun
ola-
raq, yaratdıqları mədəniyyəti KİassİK orta əsrlərə birbaşa ötürə bilmədilər.
Sami xalqları ümumiyyətlə “gizləndilər”; yunanlar rumlular vasitəsilə
dünyaya bir daha gəlib xristian mədəniyyəti adı altında
KİassİK
orta əsrlə-
rin ideya-estetİK, yeni dövrün texnoloji mənzərəsini yaratdılar, türKİər isə
öz beynəlxalq m iqyaslarını (vücudlarını!) nə gizlədə bildilər, nə də İİk
orta
əsrlərdəKİ şücaətlərini yeni dövrün
texnologiyasına çevirdilər.
Mənbəyini
orta əsrlərin sonu yeni dövrün əvvəllərindən götürən (?)
anqlosaKsonlar isə
daha
beynəlxalq
bir
mədəniyyətin
(!) təm silçiləri olaraq
müasir dünyaya
öz
(?!) harm oniyalarını gətirdilər.
Odur
k
İ,
müasir
dünyada anqlosaKson
mə-
dəniyyəti ilə beynəlxalq tarixi mədəniyyət potensialx içərisində dialoqa
gi-
rən
üç
güc mövcuddur:
sami (yəhudi, daha sonra ərəb
təzahüründə),
yu-
nan-rum
və
türK!..
TürK
mədəniyyəti tarixinin görKəmli tədqiqatçısı İ.Kafesoğlu
“TürK
mil-
li Kültürü” əsərində yazxr:
“Bütün
digər millətlər fərdləri toplu olaraq bir ara-
da bulunduğu üçün hər hansı bir zamandaKX durumunu açıqca təsbit və tədqiq
mümKÜn olduğu halda dağxnxq şəKİldə yaşayan türK
KÜtlələrinin
bir-birindən
fərqli gəlişmə yollarx təqib etmələri səbəbi ilə türK tarixini bəlirli bir zaman
Kəsimində bütün halxnda dəyərləndirməK asan olmamaqdadır”. Ümumiyyətlə
maraqlx olan bu mülahizədə mübahisəli, hətta metodoloji baxımdan qəbul edil-
məsi çətin olan məqamlar vardxr: birincisi, bütün
digər
millətlərin fərdlərinin
toplu olaraq bir arada bulunmasx əlamətini mütləqləşdirməK düzgün deyil -
dünyanxn
böyÜK mədəniyyət tarixi
yaşamxş xalqlarmxn
(məsələn,
yəhudilərin,
yunanlarxn, ərəblərin, fransxzların, almanlarm, ingilislərin) tarixində də aşa-
ğx-yuxarı
həmin “dağmıqlıqlar” özünü göstərir; İKİncisi, ən qədim dövrlərdən
başlayaraq türK cəmiyyətində gedən tamamilə təbii sosial-siyasi, mədəni-mənə-
vi diferensiasiya həmin cəmiyyətin etnotipoloji bütövlüyünü heç zaman əsaslı
şəKİldə sarsıtmamxşdxr; üçüncüsü isə, türKİərin İİk baxxşdan dağınxq görünən
yaşam tərzi onlarxn ictimai təbiətinə xas olan elə bir bütöv KompleKsdir kİ,
dünyaya açıq olmaq, onu özündə ehtiva etməK marağından irəli gəlir (həmin
KompleKs yuxarxda adlarım çəKdiyimiz xalqların çoxunda olmuşdur, ona
görə
də türKİər
istisna deyil).
Və
odur kİ, böyÜK elm adamımn “tarixləri sınırı bəl-
li bir coğrafi
çevrə
içində cərəyan edən digər millətlərin yayılmaları da dəyiş-
məyən vətən torpaqları civarında vüqua gəlirKən çeşitli türK Kütlələri əsrlərcə
yeni iqlimlər, yeni yurdlar arayaraq tarixlərini çeşidli bölgələrdə yapmışlar”
fİKrinə
də
türK
mədəniyyətinin tarixini araşdırarKən metodoloji əsas
Kİmi
is-
tinad etməK çox-çox çətindir.
Qədim
türK ədəbiyyatınxn əsas mövzusu qədim türK insanının
həyatı,
onun ictim ai-siyasi dünyagörüşü, arzu-ideallarxdxr.
Ən
qədim zamanlardan
başlayaraq
türKİər
ailə (oğuş) ilə cəmiyyət (uruğ, boy...) arasxnda
nə
isə
(bu-
gün bizim
dərK
etmədiyimiz)
bir
yaxxnlıq,
əlaqə
görmüş, ailədə cəmiyyətin,
cəmiyyətdə isə ailənin qanunları ilə davranmanm xoşbəxtlİK gətirəcəyinə
inanmışlar.
Ona görə də
qədim türK ədəbiyyatı insanm həm etnİK,
həm də
sosial-siyasi birlİK (dövlət) qarşısmdaKi məsuliyyətini sonsuz
bir
maraqla
tə-
rənnüm
edərəK
həmin münasibəti fərdin mənəviyyatx səviyyəsinə yÜKSəldir.
Qədim
türKİərin
xüsusilə
İİ
k
dövrlərdə
(I minilliyin
ortalarma qədər)
daha çox atlı-KÖçəri həyat yaşamaları
onlarm dünyagörüşünə
əhəmiyyətli
təsir göstərmiş, yayda
yaylağa,
qışda
qışlağa
KÖçən əhalinin təsərrüfat
məşğuliyyətinin
əsasını ovçuluq,
heyvandarlıq, sənətKarlıq
təşKİl etmişdir.
Dostları ilə paylaş: |