I fəSİl beynəlxalq maliyyə qurumlarının təsnifatı və onların beynəlxalq
Yüklə 1,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
70 desək, bir ölkədə istehsal olunan məhsulların, xidmətlərin və xammalın başqa bir ölkədə satılmasıdır. Milli iqtisadiyyatlar arasında dünya ticarətinin ekspansiyası bu prosesin əsas göstəricisidir. Bu növ iqtisadi qloballaşma heç də yeni deyil. 75 Bir çox TMK-lar məsələn, Ford, İBM, General Motors öz multimilli fəaliyyətlərinə 1900-1930-cu illərdə başlayıblar. Multimilli müəssisələrin sayı əsasən 1950-ci ildən sonra çox sürətlə artmağa başladı. Multimilli müəssisələrin fəaliyyəti xammal və emalla məhdudlaşmır, sürətlə inkişaf edən xidmət sektorunu da əhatə edir. Bunlara banklar, sığorta kampaniyaları, mühasibat, reklam və məsləhət sahələri, hotel sənayesi daxildir. Biznesin qloballaşması əsərində Danninq multimilli müəssisələrin fəaliyyətinin 4 əsas səbəbini müəyyən edir: bazar axtarışı, resurs axtarışı, səmərəlilik axtarışı və strateji əmlak axtarışı. Multimilli müəssisələrin fəaliyyətinin texnoloji dəyişiklikyə nisbəti çox mühüm məsələlərdən biridir. Bir tərəfdən telekommunikasiya və informasiya texnologiyasındakı dəyişikliklər multimilli müəssisələrin fəaliyyət xərclərini azaldır, digər tərəfdən dünya miqyaslı əsas korporasiyaların arasındakı qlobal rəqabət bazarında rəqabətqabiliyətli iştirakçı qala bilmək uğrunda mübarizəni intensivləşdirir. 76 Qloballaşma dövründə TMK-lar rəqabət güclərini artırmaq məqsədilə rəsmi və ya qeyri-rəsmi şəkildə birləşməyə məcbur olurlar. Birlşəmələr və “şirkət evlilikləri” ilə bağlı aşağıdakı meyllər vardır: 77 o Şirkət birləşmələri və “evliliklər” adətən böyük firmalar arasında baş verir. o Dünyada ən böyük 100 iqtisadi sahəsinin yarısından çoxunu birləşmələr və “şirket evlilikleri” müəyyən edir. o Birləşmələr və “şirkət evliliklər”indən təşkil olunan ən böyük 500 şirkətin gəlirləri ABŞ-ın daxili hasilatının 60%-ni təşkil edir. o TMK-lar ilə yaranan “şirkət evlilikləri” dünya ticarətinin təxminən 75 Holton R.C. Globalization and the nation-state. – Hong Kong, 1998. 76 Dunning C.H. The Globalization of Business. –London: Routledge, 1993. 77 Akman, Vedat; Gelecek Yüzyılın Gündemi: Yeni Oyunun Yeni Kuralları, Globalleşlen Sermayenin 21. Yüzyıl Planı, Rota Yayınları İstanbul 1999, s. 119-123. 71 70%-ni təşkil edir. o Birləşmələr və “şirkət evliliklər”inin yarısından çoxu ana ölkələri Fransa, Almaniya, İrlandiya,Yaponiya və ABŞ olan şirkətlər arasında baş vermişdir. o Birləşmələr və “şirkət evliliklər”inin 90%-i sənayeləşmiş şimal ölkələrində olmuşdur. o Bu şirkətlər dünyanın qaz, kömür, su-elektrik sahələrində vacib paya sahibdirlər. Holtonun fikrincə, TMK-ların fəaliyyəti nəticəsində inkişaf edən iqtisadi qloballaşma nə məhvedici bir qüvvədir, nə də ki, o, dünyanın McDonaldlaşdırılmasından xəbər verir. Multimilli müəssisələrin gücünü nə şişirtmək, nə də ki, qiymətləndirməmək düzgün olmazdı. Qlobal iqtisadiyyatda onların mərkəzi rolu danılmazdır. Onun fikrincə, onlara yalnız sərvət toplayan bir qüvvə kimi baxmaq düzgün deyil. Çünki bu multimilli müəssisələrin tədqiqat və inkişaf da daxil olmaqla bir sıra fəaliyyətlərdə rolunu danmaq anlamına gəlib çıxardı. Beləliklə, multimilli müəssisələr iqtisadi güc olmaqla bərabər, həm də çox mühüm siyasi və mədəni qüvvədirlər. 78 Sosial ədalət prizmasından yanaşdıqda əsas problem kimi Şimal və Cənub yarımkürələri arasında artan bərabərsizlik götürülür. Bu, 1980-ci ildə Beynəlxalq İnkişaf Məsələləri üzrə Müstəqil Komissiya tərəfindən hazırlanmış Brandt Hesabatı, Şimal-Cənub: Yaşama Proqramının dərcindən sonra daha da ciddi xarakter aldı. Burada ''Şimal'' ABŞ, Avropa, Yaponiya və ekvatordan cənubda yerləşən Avstraliya və Yeni Zellandiya daxil olmaqla inkişaf etmiş dünyanı simvolizə edir. ''Cənub'' isə Çin də daxil olmaqla yoxsulluq, aclıq və zəif inkişafı simvolizə edir. Şimalın payına dünya əhalisinin dörddə biri, Cənubun payına isə əhalinin dörddə üçü düşdüyü halda gəlirlərin beşdə dördü şimalın, yalnızca beşdə biri isə Cənubun payına düşür. 79 Samuel Hantinqtonun fikrincə isə dünya, onu iqtisadi planda Şimal və Cənuba, mədəni planda isə Şərq və Qərb ayıra bilmək 78 Holton R.C. Globalization and the nation-state. – Hong Kong, 1998 79 http://newint.org/features/1981/10/01/keynote/ 72 üçün çox mürəkkəbdir. 80 Burada alim C.Kaporozanın fikrini qeyd etmək yerinə düşərdi: ’’Qərbin demokratik dövlətləri bütün dünyada demokratiyanın görünən və gursəsli tərəfdarlarıdır. Eyni zamanda vaxtaşırı beynəlxalq hüquqa zidd fəaliyyətlər göstərirlər. Bir sıra hallarda onlar üçüncü dünyada qanuni hakimiyyətləri devirib, onları marionet rejimlərlə əvəz ediblər… ABŞ və İsrail kimi daxilən tamamilə demokratik dövlətlər daha az demokratik olan Vyetnam, Qrenada, Panama, Suriya və Livan kimi dövlətlərə hücum etmişlər’’. 81 Milli və transmilli maraqlar arasında əlaqələrə danışıqlar və ümumi maraqlar axtarışı daxildir. Lakin maraqlar fərqli olarsa, onlar arasında konflikt də ola bilər. Burada əsas faktor qarşılıqlı asılılıqdır. Beləliklə, bir sıra xarici maraqlar dövlət dəstəyindən asılıdır, həmçinin dövlət institutları da müxtəlif kənar vasitələrdən asılıdırlar. Qloballaşma və TMK-lar kombinasiyasındakı ölkələrin bu kombinasiyanın vahid ölçüləri kimi, xüsusən də Azərbaycanın qazandığı payı üstün tutub, TMK- ların müasir beynəlxalq münasibətlərin vacib aktoru kimi oynadığı rolunu təhlil etməyə çalışmışam, əlbəttə ki bu təhlil zamanı mütəxəssislərin verdiyi inkişaf proqnozlarını da nəzərə almışam. Qloballaşma və Transmilliləşmə bir növ TMK- lar üçün “springboard” rolunu oynayır, məhz bunun üzərində möhkəm dayanaraq dövlətlərlə fəaliyyət və əməkdaşlıq istiqamətlərini seçir, bu əməkdaşlığın dövlətlərə verdiyi təkcə mənfi tərəfləri ilə deyil, eləcə də müsbət tərəfləri ilə özünün mütləqilik statusunu və daima mövcudluq perspektivlərini əlində saxlayır. Bizim yaşadığımız dövr çox mürəkkəb bir dövrdür. Bu dövr üçün dəyişikliklərin daimiliyi ən xarakterik hala çevrilmişdir. Əvvəllər ağlımıza belə gətirə bilmədiyimiz hallar indiki dövrümüzün acı reallığına çevrilmişdir. Daxili və xarici siyasət arasındakı sərhəd getdikcə zəifləyir. Son on il ərzində dünyanın yeni istehsal gücləri görünməmiş bir dəyişikliklərə məruz qalması hazırda 80 “After 20 Years: The future of the Third World” S.Huntington,Journal of Democracy,7,2.1996 81 “ Theories of Political Economy” James A. Caporaso 1992 Yüklə 1,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|