Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(5-8) BEYNӘLXALQ HӘRBİ QURUMLARIN NÜMUNӘSİ

Bu fəsildə nümunə üçün Şimali Atlantika Ittifaqı (NATO) haqqında ümumi məlumat veriləcək.

II Dünya Müharibəsindən sonra Avropadakı geopolitik dəyişikliklər, ABŞ və SSRI arasında meydana çıxan kəskin rəqabət, 1949-cu ilin 4 aprel tarixində NATO-nun yaradılmasına səbəb oldu. ABŞ, Kanada, Islandiya, Ingiltərə, Fransa, Hollandiya, Belçika, Lüksemburq, Danimarka, Norveç, Portuqaliya və Italiya bu təşkilata üzv oldular. 1951-ci il Yunanıstan və Türkiyə NATO-ya daxil oldular. 1954-cü ildə AFR, 1982-ci ildən isə, Ispaniya NATO-nun siyasi müqaviləsinə qoşuldular.

NATO-nun yaranmasında ən mühüm faktor ABŞ və SSRI-nin Avropadakı rəqabəti olmuşdur. 2-ci Dünya Müharibəsindən sonra SSRI, Mərkəzi Avropada böyük hərbi qüvvə saxlayırdı. 1948-ci ilin 22 fevralında Çexoslovakiyada kommunistlərin çevrilişi, həmin ildə Berlinin sovet qoşunları tərəfindən mühasirəsi, Yunanıstanda kommunist partizanların fəallaşması, SSRI tərəfindən Türkiyəyə göstərilən təzyiq və s. qərb dövlətləri və ABŞ-ı sovet rejiminə qarşı daha da bədbin etdi. 1946-cı ilin fevralında Ingiltərə hökuməti ABŞ prezidenti Trumenə sovetlərin Yunanıstan və Türkiyədə həyata keçirmək istədikləri təhlükəli gizli planlar barəsində məlumat verdi. Trumen də öz növbəsində konqresdən iki ölkəyə maliyyə yardımı göstərilməsi haqqında qərar çıxarmasını istəyərək, xarici təcavüz təhlükəsi ilə üzbəüz qalan xalqları himayə etməyi təkidlə tələb etmişdi. 1947-ci ildə ABŞ-ın tanınmış dövlət xadimi Corc Marşal iqtisadi yardım proqramını həyata keçirmək üçün Qərbi Avropaya səfər etdi. Belə bir şəraitdə o, Ingiltərənin xarici işlər naziri ilə birgə ilk dəfə olaraq, müəyyən təhlükəsizlik təşkilatının yaradılması məsələsini müzakirə etmişdi. Həmin ildə beş Qərbi Avropa ölkəsi—Belçika, Ingiltərə, Fransa, Lüksemburq və Hollandiya birgə müdafiə müqaviləsini Brüsseldə imzaladılar. Bu da, Qərbi Avropa Ittifaqının əsasını formalaşdırdı. SSRI-nin həmin dövrdəki siyasəti, Qərbi Avropa ölkələrini bu istiqamətdə daha intensiv müzakirələr aparmaq və hərbi ittifaq yaratmağa sövq edirdi. Nəhayət, 1949-cu ildə Vaşinqtonda “Şimali Aatlantika müdafiə Ittifaqının yaradılması elan olundu. NATO-nun əsasnaməsinin 5-ci maddəsində hər hansı Avropa və ya Şimali Afrika ölkəsinə edilən hərbi təcavüz bütün NATO-nun coğrafi nüfuz dairəsi bəyan edilir. Buraya üzv ölkələrin ərazisi, Şimali Avropa, Afrika, Atlantik okeanının şimalı, habelə həmin ərazilərdə üzən gəmi və uçan təyyarələr də daxil edilir.

NATO-nun struktur cəhətdən və qərar qəbul etmək baxımından, bir siyasi rəhbərliyi var. O da, üzv ölkələrin xarici işlər nazirlərindən təşkil olunmuş qurumdan ibarətdir və NATO-nun Nazirlər Şurası kimi tanınır. Bu şura böhranlar baş verən vaxt təşkil olunur və onların həll edilməsi üçün qərarlar qəbul edir.

NATO təhlükə ilə qarşılaşdıqda, dörd mərhələdə əks-əməl taktikasını həyata keçirməyə başlayır. Döyüş hazırlığının elan olunmasından tutmuş, hərtərəfli hərbi zərbələr vurmağa qədər olan bir sıra tədbirlər müxtəlif mərhələlərdə tətbiq edilə bilər.

NATO bir neçə cinaha və ya cəbhəyə malikdir ki, bunlar da aşağıdakılardan ibarətdirlər:

1. Cənub cinahı və ya cəbhəsi—Aralıq dənizi hövzəsi, Türkiyə, Yunanıstan, Italiya və Ispaniyaya şamildir.

2. Qərb cinahı və ya cəbhəsi—Portuqaliya, Fransa, Almaniya, Belçika, Hollandiya, Lüksemburq və Ingiltərəyə şamil olur.

3. Şimal cinahı və ya cəbhəsi—Danimarka, Norveç və Skandinaviya bölgəsinə şamildir.

NATO bloku ABŞ və Kanada istisna olmaqla, coğrafi mövqe baxımından bir-birinə bağlı ölkələrdən ibarət olub, SSRI və Şərqi Avropa ölkələrinin Varşava blokunun müqabilində dayanan beynəlmiləl bir hərbi qurum idi. Hər iki hərbi blok müasir nüvə silahlarına yiyələnmişdi və üzbəüz dayanmışdılar. NATO-nun əsas hərbi qüvvəsini ABŞ ordusu, Varşava müqaviləsinin isə, SSRI silahlı qüvvələri təşkil edirdi. SSRI öz müttəfiqləri ilə ərazi baxımından birləşmiş vəziyyətdə idi. Amma, ABŞ ilə müttəfiqləri arasında Atlantik okeanı dururdu. NATO-nun nüvə strategiyasını seçməsi, məhz bu faktorla bağlı idi.

NATO-nun baş qərargahı və iqamətgahı Brüsseldə yerləşir. Blokun fəaliyyətlərini uzlaşdıran baş katib və NATO-nun hərbi komitəsi də burada olurlar. Hərbi komitə üzv ölkələrin qərargah rəislərindən təşkil edilib. Lakin Fransa istisna olmaqla. Çünki Fransa 1966-cı ildən hərbi komitədən çıxıb.

SSRI və Varşava bloku dağıdıldıqdan sonra, NATO-nun əsas yaranma səbəbi aradan getsə də, bu hərbi blok hələ də yaşamaqda davam edir və öz coğrafi nüfuz dairəsini genişləndirir. NATO bir sıra Şərqi Avropa ölkələrini öz tərkibinə daxil etməyə nail olmuşdur. Indi NATO-nun nüfuz dairəsi hətta Qafqaza qədər genişlənib. Zahirən, fərz olunan təhlükə mənbəyi, NATO üçün hələ də mövcuddur və Rusiya SSRI-nin canişini kimi tanınmaqdadır. Bundan əlavə, NATO özü üçün yeni təhlükənin cənubdan, yəni Islam, dünyası tərəfindən olduğunu fərz edir. Ingiltərənin sabiq baş naziri Marqaret Teççer Varşava blokunun dağıdılmasından sonra qərb ölkələri üçün təhlükənin aradan getməməsini bəyan etmişdi. O bildirmişdi ki, təhlükə mənbəyinin yalnız istiqaməti dəyişib və biz, Islam dünyası tərəfindən qərbə yönələn yeni təhlükə ilə üzbəüz qalmışıq!

Hal-hazırda NATO dünyaya öz hərbi qüdrətini göstərmək üçün bir sıra hərbi əməliyyatlar həyata keçirir. Yuqoslaviya böhranı zamanı Bosniya, Hersoqovina və Kosovada ruslar tərəfindən himayə edilən serblərə qarşı həyata keçirilmiş hərbi əməliyyatlar NATO-nun beynəlxalq aləmdə “özünü göstərməsi”nə misal ola bilər.