m a y a r a q Ü m u m r u s i y a m iq y a sın d a s ə p ə lə n m iş qüvv ələrin
b'ırloşdirilmosindon g ed ird i. Ü m u m r u s i y a M ü s ə l m a n Şurası
y a r a d ü d ı . Ö z ü n ü n çoxsaylı ş ö ’b ə l ə r i n ə ə s a s la n a n Şura
R u siy a d a
y aşa y an
m ü s ə l m a n la r ı n
siyasi
m ə r k ə z i n ə
çevrilm əyo çalışırdı. İn q ila b ın ilk g ü n l ə r in d ə n A z ə rb a y c a n
m ü s ə lm a n
h ə r ə k a t ı n ı n
fo r m a la ş d ığ ı
m ə r k ə z l ə r d ə n biri
oldu.
1917-ci
il
m a r t ı n
2 7 -d ə
B a k ıd a
Ü m u m ru s iy a
Ş u ra s m ın ilk filialı o la n M ü s ə l m a n milli k o m itə s in in
M ü v ə q q ə ti
İcraiyyə
K o m itə s i
yarad ıld ı.
"Müsavat"
partiy a sın ın üzvü, h ü q u q ş ü n a s M .H .H a c ın s k i o n u n sədri
seçildi.14
K o m itə n in
irəli
sü rd ü y ü
ciddi
tə l ə b l ə r d ə n
biri
m ü s ə lm a n la rın yerli ö z ü n ü i d a r ə o r q a n la r ı n d a v ə gələ-
c ə k d ə M ü ə ssis lə r M ə c lisin d ə pro p o rsio n a l təm sil o lunm ası
tələbi idi. Bu tə l ə b h om bolşeviklər, hom d ə m e n ş e v ik lə r
v ə e s e r l ə r t ə r ə f i n d ə n k ə s k in e ’tira z a səbəb oldu. O n ların
fik rin cə , gizli s ə s v e r m ə ş ə r a i tin d ə ü m u m i, b irb aşa və
b ə r a b ə r seçki h ü q u q u m ü sə lm a n la rın öz irad ə sin i ta m
ifad ə
e t m ə s i n ə
t ə ’m in a t v e rir.
L a k in
bu
c ü r
baxış
m ü s ə l m a n l a r
iç ə r isin d ə
savadsızlığın
y ü k s ə k
faizini,
on ların baş v e r ə n inqilabi p ro s e slə rə hazırlıqlı o lm a m a sım
n ə z ə rə alm ırdı.
Bir şey aydın idi: bu p rinsipə əm əl edildiyi hald a,
m ü s ə lm a n
ə h a lisinin
böyük
hissəsi o y u n d a n
k ə n a r d a
qalırdı. 1917-ci ilin m a r t ı n d a fə h lə və əsgər d e p u t a t la r ı
S o v etlərino ilk s e ç k il ə r d ə m ü s ə lm a n la rın bu o r q a n la r d a
heç bir y er a lm a m a s ı da, g ö rü n ü r , bu am illə bağlı idi.
Bu m ə r h ə l ə d ə b a ş v e r ə n h a d i s ə l ə r ə R u s iy a d e m okra tiya sı
n ü m a y ə n d ə lə rin in m ü n a s ib ə ti əsa sən m öv cu d re a l mü-
səlm an
siyasi v ə ictim ai
qüvvələrini əksinqilabçılıqda
g ü n a h l a n d ı r m a q d a
öz
ifad ə sin i
ta p ırd ı.
"Bakı
Soveti
X ə b ə r l ə r i ”, d e m ə k o la r ki, h ə r gün baş m ə q a lə lə ri
m ü səlm an m ə s ə lə sin ə h ə s r edirdi.B u m ə q a l ə lə r d ə mü-
səlm an ictimai təşkilatlarxnın inqilab işi ü ç ü n z ə r ə r in d ə n
vo
"m üsəlm an
m illətçiliyindən"
danışılırdı.
T ə d r ic ə n
d ü şm ə n
panislam izm i
obra zı
y a r a d ılır
və
m ü s ə lm a n
liderləri a z adlıq d ü ş m ə n lə r i e ’lan edilird ilər.
L akin M ü s ə l m a n ictim ai təşkilatların ın Bakı komitosi
ö z ü n ü n ilk
i n t ib a h n a m ə s i n d ə xalqların suverenliyi və
h ü q u q bərab ərliy i prinsiplərini, on ların milli haqlarını
qoruyub
sax lam a ğ a
çalışır,
b u n u n la
da
m üsəlm an
cəm iyyətinin m ü x tə lif tə b ə q ə lə rin i öz to rofinə çokirdi,
Bu
m ə r h ə l ə d ə
milli
intibah
qayəsi
azərbaycanlıların
ş ü u ru n d a az d a olsa iz buraxm ış tü rk çü lü k ideyalarında
ifad ə edilirdi. Bu ideologiyanı milli m ə r k ə z lə rd ə - Bakı
və G ə n c ə d ə y e rlə ş ə n ayrı-ayrı q ru p la r h əy a ta keçirirdilər.
F ev ra l
b u r ju a - d e m o k r a tik
inqilabının
qələbəsindən
so n ra
leqal
fəaliyyət
g ö stə rm ə y ə başlayan "Müsavat"
partiyası k ü tlə lə ri ələ alm aq, onları öz t ə rə fin ə ç ə k m ə k
iiçün geniş siyasi və təşkilati işi görm əyə başladı. 1917~ci
ilin payızında "Müsavat" A z ərb ay c an dem okratiyasının
konsolidasiyasına
nail
ola
bilmiş,
m illi-demokratik
h ə r ə k a t a başçılıq ed ə n , sinfi və sosial mənsubiyyotindən
asılı
o l m a y a r a q
A z ərb ay c an
cəmiyyətinin
müxtəlif
tə b ə q ə lə rin i öz arxasınca a p a ra bilon güclü siyasi partiya
oldu. P a rtiy a n ın əsas ta ktiki m əsələ lə rin d ən biri o n u n
x a ra k te ri h a q q ın d a fikir yü rü tm əy ə im kan verən dövlot
quruluşu m əsoləsi idi.
"Müsavat"
partiyası
fe d era tiv
d e m o k ra tik
Rusiya
tərk ib in d ə A z ə rb a y c a n milli-ərazi muxtariyyoti
və 20
yaşına ça tm ış A z ə rb a y c a n v ə tə n d a ş la rın a seçki hüquqıı
verilm əsi ideyasını irəli sü rürdü. M onarxiyam n süqutun-
dan cəmi bir n e ç ə gün so n ra G ə n c ə d ə "Türk federalistlər
partiyası"
y a r a n d ı,
p artiy a
R usiya
dövlətinin
m uxtar
ərazilərin fe d e ra siy a sın a çevrilməsi ideyasını irəli sürürdü.
P artiy an ın yaradıcısı v ə ideya rəhbəri N.Usubboyov idi.
1917-ci ilin se n ty a b rın d a "Rusiyada müsəlmanlıq" dini
partiyasını y a ra tm ış v ə
siyasi
həyatın oks qütb ü n d ə
d a y a n an
d in i-m ü h a fiz ə k a r
d a irə lə r
gözlomə
mövqeyi
tu td u la r.
B u n la r
G ə n c ə
"İttihadi
islam"
toşkiiatı
ilə
b irləşərək
v a h id
"Rusiya
m üsəlm anlıq
-
İ ttih a d ”
partiyasını y a r a t d ı la r . Partiya bəy a n atların d a öz siyasi
fəaliyyətində şəriə t t ə ’limini rə h b o r tutacağını bildirirdi.
A zorbaycan q ay ə sin ə qarşı xüsusi düşmənçilik miinasiboti
Dostları ilə paylaş: |