xoloflori kimi M ü s o l m a n fr a k siy a s ın a daxil o l d u l a r və
fraksiya
bu
d o fo
öz
p r o q r a m m ı
d ə r c
etd i.
D övlət
q u ru lu ş u fo rm a sı kim i fra k s iy a k o n stitu siy alı p a r la m e n t
m onarxiyasını q əb u l e d ird i. M ü s ə lm a n la r ü çün p r o q r a m
d e m o k r a t i k a z a d lıq la r, a n a d ilin d ə təhsil a lm a q , ibtidai
m ə k t o b l o r d ə ü m u m i vo p u lsu z təhsil h ü q u q u toləb edirdi.
Yerli
a ü m a y ə n d o li
o r q a n l a r d a
d ö v lət
dili
ilə yanaşı
hom in
oyalotdo
oksoriyyot
təşkil
e d ə n
x alq ın
dili
işlənilm oli
idi.
Ə s lin d ə
bu
m illi-m ədoni
m uxtariyyət
p r o q r a m ı idi. L a k i n h əm I, hom do II D u m a q arşıd a
d u r a n m osoləlorin heç birini həll e d ə bilmodi.
III vo IV D u m a l a r d a A z ə rb a y c a n nüm ay o n d əliy i kəskin
şəkildo m o h d u d la şd ırıld ı: B akı, Y eliza v etp o l və İrovan
q u b c r n iy a la rın ın əhalisi comi I n o fo r n ü m a y o n d o g ö n d o rə
bilordi. III D u m a y a X .X a s m ə m m ə d o v , IV D u m a y a isə
M .Y .C ə fə ro v
d c p u t a t
s eçildilər.
L a k in
b elə
m ə h d u d
n üm ay o n d əliy o b a x m a y a ra q y ü k s ə k p e ş ə k a rlıq keyfiyyoti,
dorin hiiquqi b iliklər n ü m ay iş e t d ir ə n h ə r iki azorbaycanlı
d e p u t a t bərab o rlik , m aarifçilik vo ö z iin ü id a rə təloblərini
d aim
m iid a fiə
e tm o k lo
ü zo rlə rin o
düşon
vəzifəlori
layiqinco yerino y e tird ilo r. A z ə rb a y c a n lı d e p u t a t ı n öz
fikıini aşa ğ ıd a k ı şə k ild ə açıq ifado etm əsin i d ə mohz
d ö rd ü n c ü çağırış D u m a d e p u t a t la r ım n müxalifçiliyinin
güclonm osilo izah c t m o k o lar. M. Y. C ə fə ro v öz çıxışında
qeyd c d ird i ki, "...milli z ü lm ü n k əd ə rli tocrübəsi heç
vaxt
indiki
azadlıq
m ü h arib ə si
d ö v rü n d ə k i
h ə d d ə
ç a tm a m ışd ı. I l e ç vaxt rə h m siz m ərk ə z lə şm iş b ü r o k r a tik
m exanizm indi o ld u ğ u q o d ə r q e y ri-rusların milli hisslərini
bu
şokildo
a lç a tm a m ış,
o n la rın
əxlaqi
vo
m ə ’nəvi
doyorlorini bu c ü r şikost ctm əm işd ir".25
IV Dövlot D um ası 1917-ci il l'cvralın 26-a q ə d o r, öz
m iqyaslarına göro g ö rü n m ə m iş I dünya m üharibosinin
s o n u n d a
baş vero n
növbəti
sosial
inqilab təro fin d o n
R usiyada
m onarxiya
q u r u lu ş u n a
son
qoyulana
q o dor
yaşadı.
B ütü n
to ro d d ü d lo rin o və kifayot
q ə d o r
foal
o lm a m a sın a b a x m a y a ra q osrin ovvollorindoki dörd çağırış
Rusiya d u m aları m ütloqiyyotin tomolinin d a ğıdılm a sında
miihiim rol oynadı. O n la r cəmiyyətin y a ralarının ü s tü n ü
açdı, tomsil o l u n a n p arliya vo fraksiyaların mahiyyotini
hamı qarşısında n üm ayiş ctd iıd i vo b u n u n la birlikdo
iokco R usiyada deyil, hom do o n u n keçm iş m üstomlo-
kolərindo p a r la m c n t
üsul-idarosinin
əsaslarım yaratd ı.
Demok olar ki, b ü tü n azərbaycanlı D um a d c p u ta tla rı
goləcok M ü s təq il A z o rb a y c a n Cümlıuriyyoti p a rla m c n tin in
üzvii oldular vo p a r l a m e n t foaliyyoti təcrübəsi o n lara
çox qısa m ü d d ə t ə rz in d ə öz m ü stəqil dövlotini y a ratm ağ a,
onun rə h b ə r o r q a n la r ı n a başçılıq ctmoyo, comiyyətdo
qanunçuluq v ə h ü q u q i n o rm a la rı b ə r q o ra r c tm oyə im kan
vcrdi.
Q EY D LƏ R
1.
С е и д за д е
Д.
Б .
О б щ е с т в е н н о - п о л и т и ч е с к а я
д ея те л ь н о сть а з е р б а й д ж а н с к о й б урж уази и . Ант. док.
дисс. 1993, с.46.
2. И б р аги м о п М. Д. Н е ф т я н а я п р о м ы ш л е н н о с т ь
А зе р б а й д ж а н а в п е р и о д и м п е р и а л и з м а . Баку, 1984,
с.104;
И с м а й л о в
М.
А .
П р о м ы ш л е н н о с т ь
Баку
в
н а ч ал е XX в. Баку, 1976, с. 29, 31.
3. Л ар и н Ю. Р а б о ч и е н е ф т я н о г о д ел а. М., 1909,
с.22.
4. Э ф е н д и е в С. М. И з и стори и р ев о л ю ц и о н н о го
д в и ж е н и я
т ю р к с к о г о
п р о л е т а р и а т а .
В
сб.:
И з
прошлого. Баку, 1923, с.40.
5. Т а м ж е , с.41.
6 . R es u lz a d e М. Е . Milli A zerbaycan
h a r e K C t i n i n
KaraKteri, A z e rd a y c a n Y u rt Bilgisi m ccm uasi, Sayi 29,
İstanbul, 1934, s.18.
7. С еи д за д е Д. Б. И з истории а зе р б а й д ж а н с к о й
буржуазии в н а ч а л е X X в ека . Баку, 1978, с.54.
8 . Там ж е , с.61
9. Баку, 1906, 21 и ю л я .
10. С е и д за д е Д. Б. А в т. док. дисс. с.24-25.
11. Баку, 1906, 8 я н в а р я .
12.
Б а г и р о в а
И.
С.
П о л и т и ч е с к и е
партии
и
орган и зац ии А з е р б а й д ж а н а в н а ч а л е XX века. Баку,
1997, с. 164,166.
13. Д о к у м е н т ы п о р у сск о й п о л и т и к е в З а к а в к а з ь е .
В ы п. 1, Б а к у , 1920, с.25.
14. Б а г и р о в а И . С . У к а з . со ч ., с .172.
15. И р ш а д , 1905, 13 о к т я б р я .
16. Т а м ж е .
17. Д о к у м е н т ы п о р у сск о й п о л и т и к е в З а к а в к а з ь е ,
с .14.
18. R e su lo g lu М . А . M u sa v a t p a rtiy a sın ın K u ru lu şu -
A z e rb a y c a n , 1966, N 2, А п к а га , s.39.
19.
Г у се й н о в
М . Д .
Т ю р к с к а я
д е м о к р а т и ч е с к а я
п а р т и я "М усават" в п р о ш л о м и н а с т о я щ е м . Б ак у ,
1927, с .73.
29. A ç ıq söz, 1915, 2 o k ty a b r.
21. С е и д за д е Д . Б . А з е р б а й д ж а н с к и е д еп у т а т ы в
Г о су д ар ствен н о й д у м е Р о сси и . Б ак у , 1991, с.42-43.
22. К а с п и й . 1907, 31 я н в а р я .
23. С е и д за д е Д . Б . А з е р б а й д ж а н с к и е д еп у т а т ы , с.50.
24. С е и д за д е Д . Б . А в т . д о к . д и с с., с. 32.
25. Т а м ж е .
с.ЗЗ.
B İR İN C t FƏ SİL
MÜSTƏQİLLİK Ə R Ə F Ə S İ N D Ə AZƏRBAYCANDA
VƏ C Ə N U B İ QAFQ A ZD A SİYASt VƏZİYYƏT
§ 1. Azərbaycan Fevral inqilabındatı sotıra
1917-ci
ilin
əvvəli
ru s
ça rizm in in
tam
iflası
ilə
ə lam ə td a r
o ld u .
1917-ci
il
fe v ralın
2 7-d ə
R usiyad a
b u rju a-d em o k ratik in qilab ı qalib gəldi. D ö v lət D um ası
öundan so n ra ç a r h ak im iy y ətin ə tab e o lm aq d an im tin a
etdi v ə o n u n M ü v ə q q ə ti K o m itəsi çarm ta x t-ta c d a n əl
çəkm əsini rə sm i o la ra q tə lə b e td i. Bir q ə d ə r tə rə d d ü d d ə n
sonra II N ikolay bu tə lə b lə razılaşm ağ a m ocbur oldu.
B ununla d a R o m a n o v la r sü laləsinin hak im iy yətinə və
R usiyada
m o narxiya
q u ru lu şu n a
son
qoyuldu.
Ali
nakim iyyət g ə lə c ə k d ə d e m o k ra tik yolla seçiləcək M üəs-
sislər M əclisi ç a ğ ırıla n a q ə d ə r fəaliy yət g ö stərm əli olan
M ü v əq q əti h ö k u m ə tin əlin ə k eçd i.
M ütləq iy yətin dev rilm əsi x əb əri b ütün B akı əhalisini
ləlatü m ə g ətird i. A rtıq m a rtin 3-də sə h ə rd ə n hazırh qsız
keçirilən m itin q lə rd ə ö lk ən in siyasi vəziyyəti m üzakiro
o lun urdu . B ü tü n ö lk ə d ə vəziyyət b elə idi. M üvəqqoti
lıökum ətin sə rə n c a m ı ilə b ü tü n siyasi m əh b u slar azad
edilird i.1
«ıYeni q u ru lu şu n ilk a k tla rın d a n biri dini e ’tiq ad və
ya milli m ənsubiyyət
əsa sın d a R usiya v ə tə n d a şla rın ın
hüquqlarını
m ə h d u d la şd ıra n
b ü tü n
q an u n ların
ləğv
edilm əsi o ld u . B u n d a n əlavə, yerli idaro o rq a n la rın d a
əhali
n ü m a y ə n d ə lə rin in
d a h a
geniş
iştirak ın ı
t ə ’min
etm ək ü çün M ü v ə q q ə ti h ö k u m ət t ə ’cili s u rə td ə ö lkən in
etn ik c ə h ə td ə n q ey ri-ru s ray o n ların ın id a rə işino yenidən
baxm ağa b aşlad ı.
Dostları ilə paylaş: |