Məhz həmin dövrdo cəmiyyotin başqa bir hissosi -
Bakının çoxmillətli fəhlo sinfinin, dcm ok o lar ki, yarısını
(45%) və onun ən aşağı omok haqqı olan lıissosini
təşkil edən Azorbaycan proletariatı siyasi solınoyo çıxdı.3
1903-1904-cii
illərdə azorbaycanlı
fohlolorin
to ’til
və
nümayişlərdo
foal
iştirakı
göstordi
ki,
Azorbaycan
proletariatı artıq real qüvvodir vo onııııla hesablaşm am aq
olmaz. Artıq əsrin
ovvollorindo A zorbaycan
ziyalıları
içərisində özlərini yerli millotin fohlolori
arasında iş
aparmağa həsr etmiş adam lar m cydana çıxdı. Bunlar
M. Ə. Rəsulzadə, S. M. Əfondiycv, A. Axuııdov, M.
H. Hacınski, M. Ə. Əzizboyov vo başqaları idi.4 Sonralar
tale onları barrikadanın müxtolif toroflöriııo atsa da,
mohz onların birgo soyləri noticosindo 1904-cii ilin II
yarısında müsolman dünyasında
ilk
sosial-dcm okratik
təşkilat olan "Hümmət'1 öz foaliyyotino başladı vo lıomin
vaxt eyni adlı qəzetin ilk sayı da ç a p d an çıxdı.
RSDFP
Bakı komitəsi nəzdində foaliyyot göstoroıı bu toşkilat
azərbaycanh
fəhlələri
m aariflondirmok,
millotlorarası
toqquşmalara son qoymaq üçün böyük işlor göriir, İran
inqilabında və həmçinin çar hökum otino qarşı bütün
e’tiraz aksiyalarında fəal iştirak edirdi.
Azərbaycan
ziyalılarının
vo
fohlolorinin
müoyyon
hissəsinin məhz sosial-demokratiyaya meyl etm osi onunla
izah
olunur
ki,
çar
hökum ətinin
yeritdiyi
böyük
dövlətçilik siyasoti və milli azlıqların h ü q u q la rın ın hər
vasitə
ilə
azaldılması
şəraitindo
sosial-dcm okratiya
proqramının milli məsələyə dair bölmosi, xüsusilo millotin
öz
müqəddəratını
tə ’yin
etmok
hüq u q u
h aqqındakı
moşhur 9-cu § inqilabi əhval-ruhiyyədo olan Azorbaycan
ziyahları və fəhlələrinin müoyyən hissosi ü çün, şübhosiz,
böyük cazibə qüvvəsinə malik idi. Bu şüarın cazibodarlığı,
sosial-demokratların
hakimiyyətə
m üxalif
olm ası
öz
xalqını hər şeydən əvvəl milli zülm don azad etm ək
ümidilə yaşayan ziyahların m ütərəqqi hissəsini sosial-de-
mokratların sıralarına cəlb edirdi. A zərbaycanlıların gənc
inqilabçı nəsli haqqında M. Ə. R o sulz adənin
dediyi
"onlar çarizmə qarşı mübirizədə inqilabçı sosializmi ən
sadiq
olmasa
da
ən
münasib bir
m ü tto fiq
olaraq
g ö tü rd ü y n d o n
s o s ia l-d c m o k ra tla rla
yaxın
işbiriiyino
keçmişdilor"6 sözlori bunu bir dah a tosdiq cdir.
İm p criy a d a o vax ta q o dor görünm om iş sosial partlayış
vo azadlıq m übarizosinin nohong inkişafı ilo o lam ətdar
olan
1905-ci il comiyyotin bütün tobəqəlorinin siyasi
foallığının
a rtm a sı
üçün
obyektiv
şorait
yaratdı,
üm um m illi təlob və ehtiyacları ifado edoıı pro q ıam ların
form alaşm ası ü ç ü n im k a n la r açdı.
Ç arizm in böyük dövlotçilik siyasoti, impcriyanın milli
u c q a rla rın d a yaşayan xalqların hüquqlarının h ər vochlo
pozulm ası
comiyyotin
milli
mosolonin
tezliklo
holl
edilm osindo m ara q lı olan b ü tü n toboqolərini bu mosolo
o tra f ın d a
birləşdirdi.
Comiyyotin
mütoroqqi
hissosi
getdikco d a h a qotiyyotlo mövcud quruluşuıı yeniləşdiril-
məsi mosolosini
ortaya qoyur, islahatlar kcçirilmosini
tolob e dirdi. Q a n unvcricilik tokliflori hazırlam aq iiçün
xalq n ü m ay ən d o lo rin in toplanm ası haqqında 1905-ci ilin
əvvəllərindo
o k ty a b r
m an ife stin o
qodor
vcrilmiş
çar
fə rm a n la rı A z ə rb a y c a n comiyyotinin qabaqcıl nürnayən-
dolorində Q a fq a z ın idaro olu n m a sistcminin kökiindon
dəyişilməsi vo o n u n ohalisinin hüquqlarsnın bütün Rusiya
ohalisinin
h ü q u q la rı
ilo
borabərloşdirilocoyino
iimid
y a radırdı. G ə lo c o k qanunvericilik ınoclisino Bakı Şohor
D um ası nüm ayoııdolorinin daxil edilocoyi h aq d a daxili
işlor naziri Bulıginin v o ’dloriııdon, lıomçinin Q a fq aza
canişin
t o ’yin
edilmiş
q ra f
İ.İ.Vorontsov-Daşkovun
Q a fq a z d a
zc m stv o
totbiq
e tm ok
vo ’dindon
ruhlana n
A z ərbaycan
liberal
ziyalılarının
on
loal
xadimlori
im periyanın
on
yüksok
vozifoli
şoxslorinin
ünvanına
göndorilocok orizo k am paniyasına başladılar. "Zaqafqaziya
m üsolm an ohalisiniıı solahiyyotli nümayondolorinin" ilk
şikayot ərizəsi (petisiyası) 1905-ci ilin aprclindo Ə.Top
çubaşov to ro fin d o n yazıldı vo Nazirlor Kabinctino toqdim
cdildi.
C əm iyyotin
yuxarı
dairoloriniıı
nümayondolori
Ş.Ə sədullayev, Ə.Ağaycv, A .Ziyadxanov, Q.Ziilqodorov
təro fin d ə n im zalanm ış bu petisiya oslindo Q afqazuı yo
xüsuson A z o rbaycanın qanunvcricilik osasında yenidon
qurulm asıııın ilk üm um milli proqram ı oldu.7 Miisolnıan-
ların
ictim a i v ə
t ə s ə r r ü f a t
h ə y a tın d a
m ə ’ru z
qaldığı
m ə h d u d i y y ə t lə r h a q q ı n d a a ç ıq fikir y ü r ü d ə n petisiy a bu
m ə h d u d iy y ə t l ə r i n ləğvini, o c ü m l ə d ə n ş ə h ə r ö z ü n ü i d a r ə -
sin d ə üzv lərin (q la s n ıla r ın ) sayının a r t ı n l m a s ı , ped a q o ji
işlə m əş ğ u l o lm a ğ a icaz ə verilm əsin i, m ü s ə l m a n l a r ın ali
m ə k t ə b l ə r ə q ə b u l ed ilm ə sin i, ta m ö z ü n ü i d a r ə ə s a s m d a
"zem stvo"ların y a ra d ılm a s ın ı tələb e d i r d i . P e tis iy a d a eyni
z a m a n d a v ic d a n , söz v ə m ə t b u a t, y ığ ın c a q la r v ə ittifa q la r,
şəxsiyyət
v ə
m ən zil
to x u n u lm a zlığ ı
p rin s ip i
kimi
d e m o k r a t i k a z a d lıq la rın m ü s ə l m a n l a r a d a aid edilməsi',
a n a
d ilin d ə
pulsuz
ü m u m i
ibtidai
sis te m in in
tə tb iq
o lu n m a s ı m ə s ə lə lə r i n ə to x u n u llu r d u .8
Ç a r h ö k u m ə ti p etisiyaya ca vab o l a r a q m ü s ə l m a n la r a
dini
başç ıla r
s e ç m ə k
v ə
e t i q a d
azadlığı
verilm əsi
h a q q ı n d a f ə r m a n v e r d i. Bu ca vab A z ə r b a y c a n cəmiyyə-
tini, təbii ki, q a n e e d ə bilm əzdi v ə p etisiy a kom p an iy ası
b ü tü n 1905-ci il ə r z i n d ə d a v a m e td irilird i. 1905-ci ilin
iyun a y ın d a Ə .T o p ç u b a ş o v u n q r a f N .İ.V o ro n ts o v -D a şk o -
vun
ü n v a n ın a
gö n d ərd iy i
yeni
p e tis iy a d a
"m üsəlm an
əhalisinin, siyasi, m ü lk ü v ə dini h ü q u q l a r m ı n yerli rus
əhalisinin
h ü q u q l a r ı
ilə
b ə r a b ə rlə şd irilm ə s i"
m əsələsi
xüsusi
v u rğ u la n ırd ı.9
C anişin
a n a
d ilin d ə
m ə k t ə b l ə r
açılm asına, q ə z e t v ə j u rn a lla r ın b u ra x ılm a sın a
k ö m ə k
gö stərə cəyini v ə ’d e d ird i. A r t ı q bu z a m a n Ə .A ğ ay e v və
Ə . IIü s e y n z a d ə n in r e d a k t o r l u ğ u ilə "Həyat" q ə z e tin in , bir
q ə d ə r s o n ra - 1906-1907-ci illə rd ə "İrşad" qəz eti və
"Füyuzat" j u r n a lın ın n ə ş r in ə icazə alındı. N ü fu z lu "Kaspi"
ilə yanaşı bu o r q a n la r ı n s ə h ifə lə rin d ə A z ə rb a y c a n ictimai
fikrinin b ü t ü n i s tiq a m ə tlə ri, o c ü m lə d ə n h ə m in döv rd ə
çox cə s a rə tli o la n m ü s ə lm a n h ü q u q la rın ı m ü d a f i ə e d ə n
çıxışlar
öz
p a r la q
əksini
tapırdı.
L a k in
q ə z e tlə rin
buraxılm asına
icazə
verilm əsi
istisna
o lm a q la ,
çar
h ö k u m ə ti p etisiy ad a q o y u lan tələblərin h e ç birini yerinə
y etirm ədi.
Petisiya
k a m p a n iy a la rım n
arzu
o lu n a n
n ə t i c ə lə r
vermədiyini g ö rə n A z ə rb a y c a n ın liberal ziyalıları Rusiya
im periyasının d ig ər h issələrin in m ü sə lm a n əhalisi ilə sıx
ə laq ə lər
y a r a tm a ğ a
çalışır
və
b ü tü n
m ü səlm an ların
qüvvələrini b i r lə ş d irm ə k lə öz h ü q u q la rı u ğ ru n d a müba-
rizə d ə
d a h a
böyük
n ə t ic ə lə r
əldə
etm əy ə
cə h d
g ö s tə rird ilə r. Bu c ə h d lə ri K rım və Q a zanın tü rk ziyalıları
m ü d a fiə e td il ə r . S o n ra la r partiyaya çevrilmiş "Ü m um ru-
siya
m ü s ə lm a n
ittifaqı"
("İttifaqi-müslimin") yaradıldı.
A z ərb ay c an n ü m a y ə n d ə lə r i bu ittifaqın yaradılm asında
fəal iştirak e d ird ilə r. Ə .T o p çu b aşo v 1905-ci iiin avqus-
t u n d a Nijni N o v q o r o d d a bu təşkilatın I q urultayım n
çağırılm asm d a
bilav asitə
iştirak
edirdi.
O,
İttifaq ın
sonrakı fə a liy y ə tin d ə böyük sə’ylə iştirak edirdi, 1906-cı
ilin a v q u s tu n d a II I q u ru lta y d a həm in ittifaq əsasında
yaradılmış M ü s ə l m a n konstitusiya partiyasının daimi M K
b ürosuna daxil oldu, eyni z a m a n d a partiyanın p ro q ra m
sən ə d lə rin in
m ü ə llif lə rin d ə n
biri
idi.10
Bu
dövrdə
A z ərbayc anın b ilavasitə siyasi həy a tı son d ərə c ə zəngin
və rə n g a rə n g idi. C əm iy y ətə b ə ’zi siyasi azadlıqlar v erən
1905-ci
il
17
o k ty a b r
tarixli
ç a r
m anifesti
dərc
o lu n d u q d a n so n ra B a k ıd a rəsm i olaraq
k a d e tlə r və
o k ty ab ristlər partiy a la rın ın şö’bələri t ə ’sis olundu. A zər-
baycan liberal ziyalılarının və burjuaziyasının nüm ayən-
dələri Ə .T opçubaşov, İ.H acınski, K.Səfərəliyev, İ.Hacıyev
və başqaları k a d e tlə r i n Bakı bürosuna seçildilər.11
Çoxlu m ə d ə n i - m a a r i f v ə xeyriyyə cəmiyyətləri yarandı.
İlk dəfə o la ra q A z ərb ay c an milli partiyaları təşəkkül
tapm ağa başladı. R S D F P BK-nın güclü t ə ’siri altında
fəaliyyət g ö s tə rə n "H üm m ət"dən əlavə, federalist istiqa-
mətli p a rtiy a la r d a y a ra n m a ğ a başladı. O nlardan birincisi
1905-ci ilin s o n la rın d a G ə n c ə d ə yaradılmış türk-sosiai-
federalist "Qeyrət" partiyası idi. Bu partiya m üsəlm an
əhalisinə
m uxtariyyət
verilm ək lə Q afqazın
Rusiyadan
ayrılmasım
tələb
e dirdi.
Partiyaya
m əşhur
ictimai
xadim lər A .R ə fibəyov, N.Usubbəyov, Ə .X asm əm m ədov
başçılıq e d i r d i lə r .12 H ə r cü r seperatizm təza h ü rlərin d ə n
qorxan hakim iyyət o rq a n la rm ın t ə ’qibləri üzündən partiya
cəmi bir h ə f t ə yaşadı. O, yenidən 1917-ci il Fevral
inqilabından so n ra m üstəqil A zərbaycanın ictimai-siyasi
həyatım n
g ed işin ə
böyük
t ə ’sir
edən
dah a
dəqiq
Dostları ilə paylaş: |