Ijtimoiy pedagogika

2.2. Pedagogik tadqiqotlarning uslubiy jihatlari.
Pedagogika fani rivoji muayyan pedagogik muammolarni tadqiq etish maqsadida olib borilgan tadqiqot ishlarining g‘oyasi, mazmuni hamda natijalari hisobiga ta’minlanadi. Ijtimoiy va ishlab chiqarish jarayonining keskin rivojlanishi shaxsni har tomonlama kamol toptirish imkonini beruvchi omil hamda pedagogik shart-sharoitlarni aniqlash, jamiyat va shaxs ma’naviyatiga ziyon etkazuvchi holatlarni bartaraf etishni taqozo qiladi.Tarbiya jarayonlarining mohiyatini anglash ularni keng yoki tor doirada o‘rganish, mavjud ko‘rsatkichlar vositasida ularning sodir bo‘lish sabablarini o‘rganish, zarur chora-tadbirlari belgilash ilmiy izlanishlani tashkil etish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Pedagogik izlanishlarini samarali kechishi bir qator obyektiv va subyekti omillariga boģliq.Tadqiqot usullaridan foydalanganda, qanday vazifalarni hal qilish kerakligiga qarab, o‘rganishni o’tkazish, olib tashlash tartibini belgilash kerak eksperimentlar ma’lumotlari, ularni tahlil qilish va izohlash.Buning uchun ular ishlatiladi maxsus metodologiyalar psixologlar ilmiy tadqiqot. Ular yo’l sifatida harakat qilishadistva) tadqiqotni konkretlashtirish va amalga oshirish usuli. Har bir tadqiqotda bir qator foydalaniladi usullar, ularning har birini qo’llash tegishli usullar (vosita va texnikalar) bo’yicha amalga oshiriladi.Tanlov qoidalar va qoidalar tizimi bilan belgilanadi va quyidagi prinsiplarga asoslanadi:
- tadqiqot usullarining umumiyligi (kompleks);
- ularning o’rganilayotgan hodisaning mohiyatiga muvofiqligi,kutilgan natijalar, ehtimol tadqiqotchi ma’lumotlari;
Tajribalarni taqiqlash va tadqiqotdan foydalanish axloqiy me’yorlarga zid bo’lgan tana usullari, subyektlarga zarar etkazishga qodir. Psixologiya va pedagogikaning metodologik muammolari har doim psixologik-pedagogik fikr rivojining eng dolzarb, o`tkir masalalaridan bo`lib kelgan. Psixologik-pedagogik hodisalarni dialektika, ya’ni tabiat, jamiyat va tafakkur rivojlanishining eng umumiy qonuniyatlari haqidagi fan nuqtai nazaridan o’rganish ularning sifat jihatdan o’ziga xosligini, boshqa ijtimoiy hodisa va jarayonlar bilan aloqalarini ochib berishga imkon beradi. . Bu nazariya tamoyillariga muvofiq bo`lajak mutaxassislarni tayyorlash, tarbiyalash va kamol toptirish ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatning o`ziga xos sharoitlari bilan chambarchas bog`liq holda o`rganiladi. Barcha psixologik va pedagogik hodisalar ularning doimiy o’zgarishi va rivojlanishida o’rganiladi, qarama-qarshiliklar va ularni hal qilish yo’llari aniqlanadi.Tadqiqotning tashkil qilinishi va borishi ham muhim muammo. Bu yo’llar bilan faktlar olinadi, ularni qanday ishlash, baholash va bayon qilish kerak. Faktlardan qanday xulosalar chiqarish kerak. Umumlashtirish kerak (bo’lgan) va bo’lar asosida nazariyani qanday ishlab chiqish kerak – bo’larning hammasi maxsus fan sohasi metodologiyadir (yoki fanshunoslik). Har bir fanda umumiy asoslardan tashqari, o’zining nazariy bosh qoidalari ham mavjud. Bular mazkur fanning metodologiyasi ya’ni nazariy fundamentidir. Pedagogikaning metodologiyasi biz har qanday pedagogik muammoni tashkil qilish asosida yotgan umumiy asosli bosh qoidalarni tushunamiz. Har qanday fan dunyoni falsafiy tushunish aks ettirilgan bosh qoidalardan foydalanadi. Pedagogika fanining metodologiyasi falsafaning dialektik prinsiplaridir.Birinchi darajali muammo bu voqealarni qarama – qarshiligini o’rganishdir. Qarama – qarshiliksiz rivojlanish bo’lmaydi.Qayerda harakat, rivojlanish o’zgarish sezilsa o’sha erda ziddiyatni qidirish kerak. Ichki va tashqi ziddiyat, asosiy va unga yondosh ziddiyatlar bo’ladi.Ichki qarama – qarshilik bu tarbiyalanuvchining asosiy ehtiyojlari va ularni qondirish uchun kuch va imkoniyatlarining bo’lishi bilan, uning maqsadi, xohishi va imkoniyatlarining to’g’ri kelmasligi o’rtasida qarama – qarshilik va boshqalar. Tashqi qarama – qarshilik hisoblanadi, lekin bularning o’zi mazkur predmet, hodisalarning boshqalar bilan bog’lanishi natijasida hosil bo’ladi, ya’ni tashqi qarama – qarshilik natijasida sodir bo’ladi.Tadqiqotchi hodisalarning mazmunini o’rganishi uning o’zaro aloqasi va ular sohasida tashqi ziddiyatni aniqlash, keyin ichki ziddiyatlarga o’tishi, ularning paydo bo’lishi, rivojlanishi dinamikasini ko’rsatishi va nihoyat hodisaning mohiyatini, uning o’tishi sharoitlarini ochib berishi lozim. Bu har qanday hodisalarni, shuningdek pedagogik hodisalarni dam bilishning dialektik sxemasidir.O’zbekiston Respublikasining mustaqil rivojlanish yo’lidagi taraqqiyoti turmushning barcha – ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy sohalarida tub islohotlarni amalga oshirishni taqozo kelmoqda.Qizil imperiya o’z mavqeini mustahkamlik sarkash maqsadida hamma sohalardagi rivojlanishning me’yorlarini belgilab berib, uni cheklab qo’ygan edi. Shuningdek, fanlarning ham ana shu me’yoriy – chegaradan chiqishi mumkin emas edi.Kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan ta’lim – tarbiya sohasidagi ijobiy tajribalar bir necha yillar kamsitilgan, e’tiborga olinmas edi. Chunki ular makrchi – lenincha nazarichga mos emas, deb qaralar edi. Shuningdek ta’lim tarbiya haqidagi ilg’or kapitalistik mamlakatlarda yaratilgan g’oyalar burjua g’oyalari deb tanqid qilinar, rad qilinar edi.Vaholanki har qanday g’oyaning ijobiy va salbiy jihatlari bo’lishi mumkinligi, uning ijobiy jihatlaridan ta’lim – tarbiya jarayonida foydalanish ancha muvaffaqiyatlar keltirishini bilar edik, lekin makrcha – lenincha nazariyaga mos kelmagani uchun rad qilishga majbur edik. Natijada ta’lim-tarbiyaviy ishlarni takomillashtirish rivojiga ancha to’siqlar vujudga keldi.Jamiyatning rivojlanishi jarayonida inson tarbiyasi, ularning shaxs va dunyoqarashida tub sifatiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Lekin bu o’zgarishlarning mohiyatini ochib berishda pedagogka fani ojizlik qilib qoldi. Pedagogika fani sohasidagi ilmiy – tadqiqot ishlarida ham bir xillik, nochorlik tobora ko’zga tashlanib qoldi. Xayriyatki, Respublikamizning istiqloli hamma sohadagi kabi, pedagogika fani sohasidagi chekinishlariga barham berdi. Endi pedagogika tor qobig’dan kutildi. Uning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratilmoqda. Kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan ta’lim – tarbiya sohasidagi tajriba-larni o’rganish, tadqiq qilish sohasidagi katta ishlar amalga oshirilmoqda. Tabiiyki, bu masala hozirgi sharoitda pedagogika fanining metodologik asosini takomillashtirishni taqozo etmoqda. Ta’lim va tarbiya borasida amalga oshirilayotgan tadqiqotlarga metodologik zaifliklar, chalkashliklar ko’zga tashlanmoqda.
Xo’sh shunday ekan, pedagogika fanining metodologiya asosi nima? Avval ham hozirgi ham pedagogika fanining metodologiya asosi falsafa fani bo’lgan, falsafaning asosiy masalasi esa olam bilan odam orasidagi o’zaro aloqadorlik qonuniyatlarini o’rganishdan iboratdir. Olam bilan odam o’rtasidagi aloqadorlikini o’rganishdan maqsad insonning o’zini o’rganishdir. Odamni inson darajasida ko’tarishda tarbiya muhim rol o’ynaydi.shuning uchun ham qadimgi faylasuflar (Masalan: Aristotel, Forobiy va boshqalar) inson tarbiyasi masalasini falsafaning asosiy masalasi qatoriga qo’yganlar. Shunday qilib falsafiy ta’limotlar tarkibida pedagogik g’oyalar paydo bo’la boshlagan va rivojlanib borgan. Keyinchalik u mustaqil fan sifatida ajralib chiqqan.Pedagogika inson tarbiyasi, uni tashkil etish prinsiplari, yo’llari usullari va formalarini o’rganiladigan fandir. Demak, pedagogika inson tarbiyasi bilan shug’ullanar ekan, u falsafaning olam va odam orasidagi o’zaro aloqadorlik qonuniyatlariga asoslanishi lozim. Har qanday pedagogik tadqiqot, izlanishlar, tarbiya sohasidagi g’oyalar ana shu metodologiya asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Yoki qisqa qilib aytganda pedagogikaning metodologik asosi falsafaning dialektik konsepsiyasidir.
Xo’sh, dialektikaning o’zi nima? Dialektika – bu aloqadorlik, o’zgarish va rivojlanish to’g’risidagi ta’limotdir. Pedagogik muammolarni o’rganishda xuddi shu ta’limot, ishonchli metodologik asos vazifasini bajaradi. Xuddi shuning uchun ham, har qanday pedagogik muammoni o’rganishda quyidagi dialektik prinsiplarga asoslanish zarur:
1.Yaxlitlik prinsipi. Pedagogika jarayonlarni o’rganishda yaxlitlik prinspiga amal qilinganda inson tarbiyasi masalalarini to’g’ri tahlil qilishda muvafakiyatlarga erishish mumkin. Masalan: Ta’lim jarayoni yaxlit pedagogik jarayon sifatida o’rganishgina inson tarbiyasi muammosini to’g’ri berishi mumkin. Shuningdek, ta’lim-tarbiyaning barcha bosqichlarida insonni shakllan-tirish masalasi hal etiladi. Maktabgacha tarbiya, umumiy ta’lim, o’rta maxsus va oliy ta’lim – insonni tarbiyalash maqsadiga xizmat qiladi.Bular orasidagi aloqadorlikni yaxlit tassavvur qilish va o’rganishgina ta’lim tarbiya jarayoni muvaffaqiyatini ta’minlashi mumkin. Aks holda ta’lim – tarbiya bo’g’inlari har biri o’zicha ish ko’radigan bo’lsa, ta’lim – tarbiya tizimi komil insonni shakllantirish muammosini to’g’ri hal eta olmaydi.
2.Tizimlilik prinsipi. Bu prinsip yordamida, eng avvalo ta’lim va tarbiya jarayonini bir butun tizim deb qaraladi.O’sha bir butun tizimni tashkil etgan asosiy elementlar, komponentlar alohida olib tahlil qilinadi.Har bir element
yoki komponent bajaradigan funksiya aniqlab beriladi. Shuningdek, tizim ichida yana alohida tarkibiy qismlar, borligi inobatga olinadi. Xuddi shu asosida ta’lim – tarbiya jarayonining quyi zvenosidan tortib, yuqori pog’onasigacha, har bir etapda bu prinsipga amal qilinishi lozim.
3.Sababiyat prinsipi. Bu prinsip tasodif yoki zaruriyat,imoniyat va voqelik kabi kategoriyalar orqali ochib beriladi. Har qanday ijtimoiy tuzum tarbiya sohasida o’z manfaati yo’lidagi maqsad va vazifalarni amalga oshirishni zaruriyat qilib qo’yadi. Ushbu zaruriyat esa ba’zi imkoniyatlarni mavjud bo’lishini talab qiladi. Imkoniyat-larni yetarli yoki yetarli emasligi tarbiyaning maqsad va vazifalarini ro’yobga chiqarishni ta’minlaydi. Imkoniyat-larni hisobga olmasdan qilingan har qanday harakat tarbiya sohasida katta xatolarning kelib chiqishiga olib keladi. (Masalan: maktablarni ixtisoslashtirish sohasidagi harakatlar, 6-yoshlilarni o’qitishga yoppasiga o’tish va hakozolar imkoniyatlarni hisobga olinmasligi oqibatida biror bir natija bermadi).
4.Tarixiylik prinsipi. Bu prinsip har qanday pedagogik tadqiqotlarda tarixiylikka asoslanishni taqozo qiladi.Tarixiy ma’lumotlar xronologik izchillikka o’rganilishi va bayon qilinishi ob’ektiv xulosalar chiqarish-ga yordam beradi.Har qanday fanning falsafa bilan bog’liqligi bu bilan tugamaydi.Hozirgi zamon fanining ma’lumotlari falsafaning rivojlanishi uchun baza bo’lib xizmat qiladi: faktlar, qonunlar har qanday fanning nazariyasi – falsafaning asosiy dalilidir.
XULOSA
Biz shunday davrda yashayapmizki, bu davrda fanlar bir-biri bilan uzviy aloqada rivojlanmokda va shular asosida qiziqarli ilmiy kashfiyotlar vujudga kelmokda.Shuning uchun bugungi kunda tarbiyani pedagoglar, filosoflar, psixologlar va sosiologlar, gigienistlar va boshqalar birgalikda o’rganmoqlari lozim. Lekin bular orasida pedagogika xal qiluvchi o’ringa ega. Pedagogka fani faqat pedagogik tadqiqotingni emas, balki bolalarning rivojlanishi, shaxsning shakllanishini o’rganuvchi boshqa fanlar uchun ham qimmatlidir.Tarbiya yosh avlodni jamiyat hayotiga tayyorlash vositasidir. Tarbiyaviy jarayon jamiyatning shaxsga qo’yadigan talablari bilan amalga oshiriladi.Bularning hammasi muhim pedagogik qonunlarni belgilashga asos bo’ladi: Jamiyatning rivojlanishining o’zi ijtimoiy tarbiya va shaxsiy o’z – o’zini tarbiyalash bilan kelishadi, ya’ni uni korrektirovka qiladi. Shunday ekan ijtimoiy rivojlanish qonunlarini, ya’ni yangi mustaqil respublikadagi hayotning o’zgarishi, jamiyatning insonlarga qo’ygan
talablari va boshqalarni bilmasdan yosh avlodni tarbiyalashni to’g’ri tashkil qilish mumkin emas. Ijtimoiy rivojlanishni boshqarish uchun demak tarbiyaviy vazifalarni ham yechish kerak. Albatta tarbiya jarayonining maqsadi sharoitlari, obyekti, shuningdek shaxs shakllanishining vositalari yo’l va metodlarini jamiyat belgilaydi. Jamiyat haqidagi hamma fanlar kompleksini bilmasdan turib, pedagogika o’z muammolarini hal eta olmaydi. Konkret pedagogik tadqiqotlar uchun falsafiy qarashlar muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun ham falsafa faqat pedagogikaning metodologik asosigina bo’lib qomasdan, uning butun fanlar ma’lumotlaridan foydalanishga imkoniyat yaratadi, uni xatoliklar va noto’g’ri ilmiy- tekshirishdan saqlaydi.Shaxs axloqiy irodaviy sifatlarini shakllantirishning yo’llari, xususan ongli, mehnatga munosabat, Juda boy ilmiy, ma‘naviy, madaniy, diniy merosimizni qayta tiklanish ularni zamon ruhi talabi bilan uyg‘unlashtirib faqat shaxsiy, milliy manfaat kasb yetilib qolmasdan umumjahon ma‘naviy, ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotga ulkan hissa bo‘lib qo‘shilishini ta’minlash bugungi pedagogikaning vazifasidir. Chunki jahonda hali xorijiy davlatchilik bozor iqtisodiyotiga o‘tish tajribalarida ma’naviyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan uyg‘un holda rivojlantirilmayapti. Prezidentimiz ma’naviyatni aql, axloq, ongli amaliy faoliyatda shakllanib rivojlanishi haqida gapirib:” Ma’naviyat – taqdirning ehsoni emas. Ma’naviyat inson qalbida kamol topishi uchun u qalban va vijdonan aql va qo‘l bilan mehnat qilishi kerak”, degan edilar. Ma’naviyat insonda shakllanishi lozim bo‘lgan aqliy, axloqiy, intellektual, amaliy, jismoniy sifatlar majmuasi bo‘lishi bilan bir qatorda olamning ruhiy energetik, botiniy quvvati bilan ham uyg‘undir. Buni Prezidentimiz o‘zlarining “O‘zbekiston – XXI asrga intilmoqda” nomli ma‘ruzalarida quyidagicha juda yaqqol asoslab berdilar: “Ma‘naviyat haqida gap ketar ekan, men avvalo insonni ruhiy poklanish va yuksalishga da’vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon-irodasi, e’tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg‘otadigan qudratli botiniy kuchni tasavvur qilaman”.Hozirgi taraqqiyot tarbiyaning muhim masalalarini birinchi planga qo‘ymoqda, mafkuraviy ishlarni kuchaytirish, ta’limning mazmunini milliylashtirish, uni takomillashtirish, ta’limning tashkiliy shakl va metodlarini takomillashtirish, nazariy va amaliy masalalarini hal qilishga yangicha yondashish,metologik muammolar ustida ko‘proq fikr yuritishni talab qilmoqda. Umumiy ma’lumot muammosi hozirgi davrdagi eng muhim muammolaridan biridir, bu uning hozirgi davr talabiga javob berishi milliyligi, umuminsoniy sifatlarni shakllantirishga xizmat qilish, o‘quv materiallarini tashkil qilish va tanlash prinsplariga mos bo‘lishi kabilardir. bilimlarning ko‘payib borayotgan hajmi bilan maktabda ularga o‘rganish sharoitlari o‘rtasidagi ziddiyatni yo‘qotishga yordam beradi. Ta’lim – tarbiya metodlari, tajribalarni tushinish va unga ijodiy yondoshish, ta’limning tashkiliy shakllari, vositasida va usullarining nazariy asoslanish, uni boshqarish va mantiqiy tuzilmasi ko‘pincha o‘qituvchining metodologik tayyorgarligiga bog‘liq.