İlkin Əsgər azərbaycan dilində MƏhsuldarliq yaradan qeyri-məhsuldar şƏkilçILƏR (Monoqrafiya) Monoqrafiya Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi şurasının 28 noyabr 2014-cü IL tarixli iclasının 03 № LI protokoluna əsasən çap olunur

5
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
nilikləri ilə diqqət çəkir. Kitabın üstünlüklərindən biri də 
“söz-şəkilçi”lərin tədqiqata cəlb olunması, onların linqvis-
tik təhlil müstəvisinə gətirilməsidir. Söz-şəkilçilər dilçiliyin 
az öyrənilən mövzularından biri olub, bu günə kimi sistemli 
tədqiqata cəlb olunmamışdır. Orta və ali məktəb dərsliklə-
rində də əsasən, bu məsələyə münasibət bildirilməmişdir. 
Yalnız ayrı-ayrı mövzuların tərkibində (bax: 29.,101; 39.,110), 
yaxud da məqalə səviyyəsində yanaşılmışdır. Bədii mətn-
lər üzərində aparılan müşahidələr, müxtəlif dil faktlarının 
tədqiq  olunması  göstərir  ki,  müasir  Azərbaycan  dilində 
söz-şəkilçilərin öyrənilməsinə, onların omonimlik, antonim-
lik, sinonimlik kimi xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsinə 
böyük ehtiyac vardır. Hazırda dilimizdə söz-şəkilçi funk-
siyasına malik olan morfemlər arasında sözdüzəlici şəkil-
çilər üstünlük təşkil edir ki, onların da kəmiyyət etibarı ilə 
böyük bir qismi qeyri-məhsuldar şəkilçilərin payına düşür. 
Kitabın II fəslinin sonunda qeyri-məhsuldar şəkilçilər ara-
sında söz-şəkilçi kimi işlənən yüzdən artıq morfem vermi-
şik. Həmin morfemlərin də bir qrupu həm şəkilçi, həm də 
söz vəzifəsində müvafiq cədvəldə praktik nümunələr əsa-
sında  izah  olunmuşdur.  Qeyd  edək  ki,  tədqiqtın  obyekti 
əsasən, qeyri-məhsuldar şəkilçilər olduğu üçün, digər söz-
düzəldici (leksik) və sözdəyişdirici(qrammatik) şəkilçilərə 
mənsub olan söz-şəkilçilərə münasibət bildirilməmiş, onlar 
haqqında fikir söylənməmişdir.
Kitabın  bu  nəşri  430-dan  artıq  qeyri-məhsuldar  şəkil-
çini əhatə edir. Eyni zamanda məhsuldarlığından asılı ol-
mayaraq  bir  qrup  şəkilçiyə,  onların  dildəki  funksiyasına, 
ifadə  etdikləri  semantik  çalarlar  ilə  əlaqədar  münasibət 
bildirilmişdir. Bu şəkilçilər arasında elələri vardır ki, onlar 

---

6
İlkin Əsgər
tədqiqat müstəvisinə ilk dəfə gətirilir. Məsələn, dialekt və 
şivələrimizdə, danışıq dilimizdə, məişət üslubumuzda elə 
sözdüzəldici şəkilçilər var ki, ədəbi dildə onlardan istifadə 
olunmur. Bu şəkilçilər arasında qeyri-məhsuldar şəkilçilər 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və bu şəkilçilər ayrı-ayrı dialekt 
və şivələrimizdə sözyaratma prosesinə təkan verir.
Qeyri-məhsuldar şəkilçilər mənşəyinə görə, milli, Ərəb-
fars və Rus-avropa mənşəli olmaqla 3 qrupa ayrılırlar. Qeyd 
edək ki, bu şəkilçilərin bir qismi mənbə dildə müstəqil lek-
sik mənaya malik olub, müstəqil söz kimi işləndiyi halda 
müasir dilimizdə şəkilçi kimi çıxış etməkdədir. “Müəyyən 
sözlərlə  birlikdə  Azərbaycan  dilinə  gələn,  lakin  tədricən 
şəkilçiləşməyə doğru inkişaf edən və yeni söz yaratmaqda 
əsil milli sözlərimizə qoşulan alınma sözlərdir ki, belələri 
tarixən həmin vəzifədə işlənmiş, bütün dövrlərdə asanlıqla 
söz kökündən ayrıla bilmişdir”. (39.,110)
Məsələn,  –xana,-dar,-saz,-bənd,-pərəst,-abad,-zad,-zadə,-a-
miz,-bər,-nüma,-əsər,-kar,-for,-post və s. kimi Ərəb-fars mən-
şəli,  Rus  və  avropa  mənşəli  qeyri-məhsuldar  şəkilçilər 
mənbə dildə müstəqil söz kimi işlənirlər. 
Müasir  Azərbaycan  dilindəki  sözdüzəldici  şəkilçilər 
qeyri-məhsuldar  şəkilçilər  də  daxil  olmaqla  müvafiq  nitq 
hissələri  ilə  işlənməsinə  görə,  bir-birindən  əsaslı  şəkildə 
fərqlənir.  S.Cəfərov  onları  nitq  hissələri  üzrə  aşağıdakı 
kimi qruplaşdırmışdır: 
1) 
Ad düzəldən şəkilçilər
  a) adlardan ad düzəldənlər;
  b) feillərdən ad düzəldənlər.

---

7
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
2. Feil düzəldən şəkilçilər
  a) adlardan feil düzəldənlər;
  b) feillərdən feil düzəldənlər.
3. Zərf düzəldən şəkilçilər
  a) adlardan zərf düzəldənlər;
  b) feillərdən zərf düzəldənlər.
 Zərf düzəldən qeyri-məhsuldar şəkilçilər dilimizin inki-
şafının bütün mərhələlərində kəmiyyət etibarı ilə azlıq təş-
kil etdiyindən əsərdə bu qrup şəkilçilər ad düzəldən qey-
ri-məhsuldar şəkilçilərin tərkibində verilmişdir. 
Tədqiqatın yeniliklərindən biri də, Azərbaycan dili üçün 
xarakterik  olmayan  iç  şəkilçilərin  qeyri-məhsuldar  şəkil-
çilər sırasında verilməsidir. –a, -ə,-ha,-ba,-bə kimi infikslər 
həm orta məktəb, həm də ali məktəb dərsliklərində “şəkil-
çi”, “birləşdirici” başlıqları altında verilmiş, məhsuldarlı-
ğı haqqında isə əsaslı fikir söylənilməmişdir. Bu şəkilçilər 
adətən,  təkrar  olunan  iki  sözün  arasında  işlənərək  quru-
luşca mürəkkəb sözlər əmələ gətirir. İnfikslər dilimizin söz 
yaradıcılığı prosesində zəif iştirak edir, isim, sifət, zərf kimi 
nitq  hissələrinə  aid  quruluşca  mürəkkəb  leksik  vahidlər 
əmələ gətirir. Məsələn:
Adətimiz daş idi dəva günü,
Tullardıq əldə sapan qıjhaqıj!
Hər kəsə dəysəydi edərdi haman
Bir neçə gün ahü fəğan, ufhauf!
Mərhəm olurdu, sağalırdı yara,
Əldə qalırdı yenə can sapbasağ!

---

8
İlkin Əsgər
İmdi revolverdi, dönüm başına,
Nagəh olur gülləfəşan partapart!
Onda görürsən yıxılıb yanbayan
Bir neçə növrəstə cəvan laybalay!
Tuf belə dövranə ki, bədtər olur
Seyri-fələk, dövri-zəman ilbəil!
Milləti-islam qırır bir-birin,
Allah, aman, bu nə yaman qırhaqır!
Qardaşa bax, qardaşını öldürür,
Vəhşi olub əhli-cəhan sərbəsər!
Milləti gördükcə belə hərcü mərc
Könlüm olur dopdolu qan qatbaqat... 
(M.Ə.Sabir).
Sabirin  bu  şeirində  qıjhaqıj,  ufhauf,  sapbasağ,  parta-
part,  yanbayan,  laybalay,  ilbəil,  qırhaqır,  sərbəsər,  qat-
baqat kimi sözlər –a,-ha,-ba,-bə qeyri-məhsuldar infikslə-
rinin iştirakı ilə yaranmışdır.
Dilçilik ədəbiyyatlarında bu şəkilçilərin dilimizin daxi-
li imkanları hesabına yarandığı göstərilir. M.Adilov yazır: 
“Beləliklə,  aydındır  ki,  bir  sıra  təkrar  konstruksiyalarda 
özünü göstərən “ba”, “bə” ünsürlərini fars dilindəki “ba”, 
“bə” ünsürləri ilə qarışdırmaq olmaz. Əvvələn, fars dilinə 
məxsus  həmin  ünsürlər  yarımçıq  təkrarların  (dübbədüz, 
qıpqırmızı, darbadağın kimi sözlər nəzərdə tutulur- İ.Ə ) arasın-
da işlənməz... Nəhayət, dilimizdə sifətlərin hətta tam tək-
rarında işlənən “ba”, “bə” ünsürləri də alınma hesab oluna 
bilməz”.(69.,72). 
Başqa  sözlə  desək,  dilimizin  daxili  imkanları  hesabına 
yaranan  –ba,-bə  kimi  qeyri-məhsuldar  iç  şəkilçilər  sözün 

---