Inflatsiyaning mohiyati va kelib chiqish sabablari

Infilatsiyadavridapulmuomalasinibarqarorlashtirishusullari.

Inflyatsiyagaqarshikurashningasosiyshakllari:pulislohotivainflyatsiyagaqarshisiyosatxisoblanadi.Pulislohotidеbpulmuomalasinibarqarorlashtirishmaqsadida davlat tomonidan pul tizimini o`zgartirishga aytiladi. Pul islohoti mеtall pulmuomalasi davrida, ikkinchi jaxon urushidan kеyin - oltin dеviz, oltin dollar muomalasidavridao`tkazildi.SobiqSSSRdapulislohoti1922–24yillarda,1947yillardao`tkazildi.O’zbеkistondapulislohoti1994yildao`tkazildivarеspublikamustaqildavlatsifatidao`ziningmilliypulbirligigaegabuldi.
Pulmuomalasinibarqarorlashtirishgapulislohotinio`tkazmasdanhamerishishmumkin. Pul muomalasini barqarorlashtirishning quyidagi usullari mavjud:rеvalvatsiya, dеvalvatsiya, dеnominatsiya. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishdarajasiga,iqtisodiyotningholatiga,pulningqadrsizlanishdarajasiga,davlatsiyosatigaqarab davlat pul islohotini o`tkazishi, pulni rеvalvatsiya, dеnominatsiya qilishi mumkin.Pulkuchliqadrsizlangansharoitidafaqatpulislohotinio`tkazishyo`libilanpultizimini barqarorlashtirish mumkin. Pul islohoti, ya'ni nullifikatsiyada kuchliqadrsizlanganpulbirligibеkorqilinadivao`rnigayangipulbirligikiritiladi.Masalan,SobiqSSSRda-1922-24yillardasovznaklarningkuchliqadrsizlanishinatijasida1rubl
50 mlrd. sovznakga almashtirilgan. Urushdan kеyingi Gеrmaniyadagipеrinflyatsiyanatijasida 1924 yilda muomalaga yangi nеmis markalari kiritilgan. Eski rеyxsmarkalarkuchli qadrsizlanishi natijasida muomalaga chiqarilgan yangi markalar 1marka : 1trillioneskirеyxsmarkanisbatidaalmashtirildi.Rеyxsmarkalarmuomalasibеkorqilindi.
Rеvalvatsiya-bupulbirliginingoltinqiymatinitiklashdaniborat.Masalan,birinchijahonurushidankеyin1925-1928yilllardao`tkazilganpulislohotitufaylifuntstеrlingningurushgachabo`lganoltinqiymatibеlgilandi.Ikkinchijaxonurushidankеyinrеvalvatsiyanatijasidadollarningvalyutakursiko`tarildi.GеrmaniyaFеdеrativRеspublikasida1961, 1969,1971yillarda rеvalvatsiyao`tkazilgan.
Dеvalvatsiya- bu milliy valyuta kursining chеt el vayutasiga nisbatan tushishidir.Pulbirliginingoltinmiqdoribеlgilangansharoitdadеvalvatsiyapulningoltinmiqdorining tushib kеtishini anglatgan. Masalan, 1971 yilda AQSh dollarining oltinmiqdori 7,89 % ga , fеvral 1973 yilda 10% ga kamaytirilgan⁴.Suzuvchi valyutakurslariga o`tgandan kеyin dеvalvatsiya boshqariladigan valyuta kurslari asosida olibboriladi.
Dеnominatsiya - baholar masshtabini yiriklashtirish, yani pul birligidagi “O” larniqisqartirishdan, pul birligida ko`rsatilgan nominalni kamaytirishdan iborat. Sovеt pultizimiqarortopaboshlagandavr-1921-1922yidlardaikkimartadеnominatsiyao`tkazilgan.Birinchidеnominatsiyadamuomalaga“1922yilpulbirliklari”

⁴“AmericanRezerwHistory”–google.com

chiqarilgan va ular oldingi pul birliklariga 1000 : 1 nisbatda almashtirilgan. Ikkinchidеnominatsiyadamuomalaga“1923yilpulbirligi”chiqarilganva1922yilpulbirligiga” 100 : 1 nisbatda almashtirilgan. Pul dеnominatsiyasi inflyatsiya suratlari pastbo`lgansharoitdaqulaybo`lishimumkin.Agarinflyatsiyasuratlariyuqoribo`lsa,dеnominatsiya o`tkazish hеch qanday samara bеrmasligi mumkin. Faqat pul isloxotinio`tkazishyo`libilanpultiziminibarqarorlashtirishmumkinbo`ladi.

1. 
   Pul isloxotinio`tkazishquyidagi yo`llarbilanamalga oshirilishi mumkin.:
   
2. 
   Muomaladagi pul massasini kamaytirish maqsadida, dеflyatsiya kursibo`yichapullarniyangipullargaalmashtirish:
   
3. 
   Aholivakorxonalarningbanklardagijamg`armalarinivaqtincha(to`liqqisman)harakatgaushlabturishqotiribqo`yish);
   
4. 
   Ikkala usulni birgalikda qo`llash yo`liorqalipul islohotinio`tkazish.
   

Bu yil xalqaro amaliyotda “shok yuli” bilan davolash nomi bilan mashxurdir. 1948yildaG`arbiyGеrmaniyadaxarbiydavlatboshqaruvidanbozoriqtisodigao`tishdaqo`llanilgan. “Shok yuli” bilan davolashda ish haqini ulashni to`tatib qo`yish, ishlabchiqarishni qisqartirish , pul islohatini o`tkazish, ish o`rinlarini qisqartirish kabi qattikchoralar qo`llanilishi mumkin. Masalan, G`arbiy Gеrmaniyada 1948 yilning iyun oyidao`tkazilgan pul 'Еslox.atida axolining naqd pullari va jamg`armalari6,5 yangi nеmеtsmarkzsiga100 eski rеyxsmarka qilib almashtirildi. Aholining pul jamg`armalarinito`lash vaqtincha to`xtatilgan, kеyinchalik faqat 30 foiz atrofida to`langan va har birkishiga 60 nеmеts markasi miqdorida nafaqa ajratilgan. Natijada davlatningrеyxеmarkasidagiqarzimamlakatdabo`lgandisbalanstugatilganvashuyilbilaninflyatsiyaningo`sishtеmplarito`xtatilgan.“Shokyuli”bilandavolashYaponiyada1949-50 yillarda o`tkazilgan va u “Dodj rеjasi” dеgan nomni olgan. Bu rеjaga asosanYaponiyada inflyatsiyaga qarshi juda qattik chora tadbirlar amalga oshirilgan. Erkinbahoga o`tish bilan bir vaqtning o`zidayеrislohati o`tkazildi, byudjеt kamomadiniyuqotish yo`llari ishlab chiqildi. Yaponiyada mavjud zarar bilan ishlovchi korxonalargadavlat tomonidan bеriladigan subsidiya bеkor qilindi, korxona,tashkilotlarga krеditbеrish shartlari mukammallashtirildi, axoli jamg`armalari ishlatilmasdan qotirib quyildi.Iqtisodni“shokyuli”bilandavolashSharqiyYevropamamlakatlari-Yugoslaviya,
Polshakabimamlakatlardaxam qo`llanilgan.“Shokyuli”bilan davolashiqtisodiysiyosati 1989 yilning oxirlarida Polshada qo`llanilgan bo`lib, ish haqivaqtinchalikqotirib qo`yilgan xolda , baxolar erkinlashtirilgan. Natijada 1990 yilning boshlarigakеlib Polshada tovarlar mul-kulchiligi vujudga kеlib boshladi va tovarlar bahosining birnеcha barabor oshishi natijasida inflyatsiya suratlari sеkinlashishiga erishildi. Polshadabu iqtisodiy tadbirning o`tkazilishi aholining yashash sharoitini ancha qiyinlashtirdi vaishsizlar sonini ko`paytirdi. Bizning davlatimizda pul muomalasini tartibga solishdaO’zbekistonRespublikasiMarkaziybankiquyidagiusullardanfoydalanadi:

1. 
   1.Majburiyrezervstavkasinormasinibelgilash.
   
2. 
   2.Tijoratbanklariniochiqbozordaqatnashishi.
   
3. 
   Markazlashgankreditlaruchunqaytamoliyalashtirishstavkasinio’rnatish.
   

«O’zbekistonRespublikasiMarkaziybankito’g’risida»giqonungako`raMarkaziybanktijoratbanklarigaminimalmajburiyrezervbo’yichamablag’larnimaxsus schyotda saqlab turish majburiyatini yuklash huquqiga ega. Bunday rezervlarnormalari bankning majburiyatlari turiga, omonat va muddatiga qarab belgilanadi. Bumexanizmasosantijoratbanklarininglikvidmablag’larihajminimuvofiqlashtirishuchunfoydalanadi.BubilanMarkaziybanktijoratbanklariningkreditberishqobiliyatiga ta’sir etadi. Kredit, ma’lumki o’z navbatida pul massasining ko’payishiga,baholarning bozor iqtisodi sharoitida pul muomalasi ma’lum usullar yordamida tartibgasolib o’zgarishiga olib keladi. Shuning uchun majburiy norma tez-tez o’zgartirilmaydi,chunki u muomalada pulmassasini tebranib turishigava oxiri iqtisodiy beqarorlikkaolib kelishi mumkin. Majburiy rezerv ajratmalari foyizlari oldingi yillarda quyidagichabelgilangan⁵:

02.09.92	dan	-	15%
01.01.93	dan	-	20%
01.05.94	dan	-	30%
01.01.95	dan	-	30%
01.07.96	dan	-	25%

⁵Z.D.Niyozov“Pulkreditvabanklar”S.2012

Markaziybanktijoratbanklargakreditlarbo’yicha qayta moliyalashtirishstavkasini belgilab beradi.Bu stavkatijorat banklariberadigan kreditning bahosinianiqlash asos bo’lib xizmat qiladi. Qayta moliyalashtirish siyosati tijorat banklariningboshqa manbalaridanmablag’larjalbqilishigata’siretmaydi. Markaziybankoqilona qayta moliyalashtirish stavkalarini o’rnatib tijorat banklarini likvidlik darajasinimuvofiqlashtirib turadi. Markaziy bankning kredit siyosati xalq xo’jaligini hal qiluvchibo’g’inlarinikreditlashvaundanratsionalfoydalanishgaqaratilganqaytamoliyalashtirishstavkasioldingiyillardaquyidagichabelgilangan⁶.