Inflatsiyaning mohiyati va kelib chiqish sabablari

Yillardan	Foizda	Oylar
Foiz
01.01.06	-	oyiga	40%
01.10.07	-	oyiga	225%
01.03.08	-	oyiga	300%
01.07.09	120%	oyiga	10%
01.08.10	84%	oyiga	7%
01.07.11	60%	oyiga	5%

Xozirko’pginadavlatlardapulmuomalasinitartibgasolishdaochiqbozordaoperatsiyalaro’tkazishusulidanfoydalanilmoqda.Buhozirgiko’pqo’llanadiganmonetarsiyosatningbirusulihisoblanadi.Buusultijoratbanklarininglikvidlikdarajasiga tezda ta’sir o’tkaza oladigan egiluvchan (moslanuvchan), amaliy va operativusul hisoblanadi.Buusulni boshqalaridan farqi shundaki,uni zaruriyatga qarab vaxohlaganmiqdordao’tkazishmumkin.Bumexanizmbozornirivojlanishtendentsiyasigaqarabpulmuomalasinibaraqarorlashtiraolishimumkin.Markaziybankning ochiq bozorda operatsiyalaro’tkazish huquqi qonundabelgilangan.Bundaoldi-sotdiob’ektibo’libdavlatqimmatbahoqog’ozlarivaMarkaziybanko’zichiqarganqarzmajburiyatlaribo’lishimumkin.HozirgachamuomaladaMarkaziybankning uch oy muddatda so’ndiriladigan depozit sertifikatlari yurgan bo’lsa, 1996 yilmartoyioxiridaGKO (davlatqisqamuddatliobligatsiyalari (DQMO))chiqariladi.

Z.D.Niyozov“Pul kreditva banklar” S. 2012

Butijoratbanklarivakorxonalariningmablag’larinixavf-xatardansaqlashvadaromadolishimkoniniberadi.Davlatqimmatbahoqog’ozlarbozoriO’zbekistonuchunyangihodisahisoblanadi.DQMOnikiritishbirinchidan,Moliyavazirligigao’zjoriyxarajatlariningbirqisminiinflyatsiyadanxolimanbahisobidanqoplashga,ikkinchidan,xo’jalikyurituvchisub’ektlaro’zlariningbo’shmablag’larinifoydaolishevaziga investitsiya qilish mumkinligiga imkoniyat yaratdi.DQMOlarning birlamchi bozori Markaziy bank valyuta birjasida tijoratbanklariishtirokidachiqariladi.Zarurbo’lsaobligatsiyaegasiikkilamchibozordao’zfoydasievazigaunisotishimumkin.Shundayqilib,Markaziybankpulmuomalasinibarqarorlashtirishunitartibgasolishborasidabarchavakolatvahuquqiynormalarga
ega.
Yuqoridako’rsatibo’tilganusullarko’pginadavlatlardaqo’llaniladi.Davlatning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib boshqa selektiv usullardan hamfoydalanishimumkin.Buusullarnimaqsadikreditlashhajmigavaumumiypulmassasigata’siro’tkazibborishdir.Buusullarnihardavlato’zinirivojlanishidarajasigaqarabqo’llashimumkin.Masalan,rivojlangandavlatlardaasosanochiqbozorda operatsiyalar o’tkazish usulidan foydalaniladi. Yuqoridagilarni tahlil qilsak, harusuluyokibuyo’lbilan(bevositayokibilvosita)muomaladagipulmassasinikamayishiga yoki ko’payishiga ta’sir qiladi. Iqtisodiyotdagi ahvolga qarab Markaziybanko’ziningpul-kreditsohasidagistrategiyasinianiqlaydi.Bundantashqarimamlakatdagi pul muomalasi hukumat tomonidan chiqarilgan qaror va buyruqlar bilanhamboshqariladi.Bungamisolqilibkorxonatashkilotlarinikassatushumrejasinibajarishi ustidan qattiq tazorat o’rnatish, barcha savdo shohobchalarini inkassatsiyagatortish, aholini o’z daromadini davlat banklarida saqlashga targ’ib qilish va ishontirish,qimmatli qog’ozlar bozorini kengaytirish, hisob cheklaridan keng foydalanish, banktiziminitakomillashtirish,ya’nielektronkartochkalarinijoriyqilishvaboshqalarbularning hammasi muomaladgi pul massasining kamayishiga, emissiya miqdoriningqisqarishigaolibkelishimumkin.Pulislohotlarivaunipulmuomalasinibarqarorlashtirishdagio’rniPulislohotidebpulmuomalasinibarqarorlashtirishmaqsadidadavlat tomonidanpultiziminio’zgartirishgaaytiladi.
Pul islohoti metall pul muomalasi davrida, ikkinchi jahon urushidan keyin - oltindeviz, oltin dollar muomalasi davrida o’tkazildi. Sobiq SSSRda pul islohati 1922 - 24yillarda, 1947 yillarda o’tkazildi. O’zbekistonda pul islohoti 1994 yilda o’tkazildi varespublikamustaqildavlatsifatidao’ziningmilliypulbirligigaegabo’ldi.Pulmuomalasini barqarorlashtirishga pul islohotini o’tkazmasdan ham erishishmumkin.Pulmuomalasinibarqarorlashtirishningquyidagiusullarimavjud:revalvatsiya,devalvatsiya,denominatsiya.Mamlakatningiqtisodiyrivojlanishdarajasiga,iqtisodiyotning holatiga, pulning qadrsizlanish darajasiga, davlat siyosatiga qarab davlatpulislohotinio’tkazishi, pulnirevalvatsiya,denominatsiya qilishi mumkin.
Pul kuchli qadrsizlangan sharoitida faqat pul islohotini o’tkazish yo’li bilan pultiziminibarqarorlashtirishmumkin.Pulislohoti,ya’ninullifikatsiyadakuchliqadrsizlanganpulbirligibekorqilinadivao’rnigayangipulbirligikiritiladi.Masalan,SobiqSSSRda1922-24yillardasovznaklarningkuchliqadrsizlanishinatijasida 1 rubl 50 mlrd. sovznakga almashtirilgan. Urushdan keyingi Germaniyadagiperinflyatsiya natijasida1924yildamuomalagayanginemismarkalarikiritilgan.
Eski reyxsmarkalar kuchli qadrsizlanishi natijasidamuomalaga chiqarilganyangimarkalar1marka:1trillioneskireyxsmarkanisbatidaalmashtirildi.Reyxsmarkalarmuomalasibekorqilindi.Revalvatsiya-bupulbirliginingoltinqiymatini tiklashdan iborat. Masalan, birinchi jahon urushidan keyin 1925-1928 yillardao’tkazilganpulislohotitufaylifuntsterlingningurushgachabo’lganoltinqiymatibelgilandi. Ikkinchi jahon urushidan keyin revalvatsiya natijasida dollarning valyutakursiko’tarildi.GermaniyaFederativRespublikasida1961,1969,1971yillardarevalvatsiyao’tkazilgan.
Devalvatsiya-bumilliyvalyutakursiningchetelvayutasiganisbatantushishidir.Pul birliginingoltinmiqdoribelgilangan sharoitdadevalvatsiyapulningoltin miqdorining tushib ketishini anglatgan. Masalan, 1971 yilda AQSh dollariningoltin miqdori 7,89 % ga, 1973 yil fevralda 10% ga kamaytirilgan. Suzuvchi valyutakurslarigao’tgandankeyindevalvatsiyaboshqariladiganvalyutakurslariasosidaolibboriladi.Denominatsiya-baholarmasshtabiniyiriklashtirish,yanipulbirligidagi
«0»larniqisqartirishdan,pulbirligidako’rsatilgannominalnikamaytirishdaniborat.
Sovetpultizimiqarortopaboshlagandavr-1921-1922yillardaikkimartadenominatsiyao’tkazilgan.Birinchidenominatsiyadamuomalaga«1922yilpulbirliklari» chiqarilgan va ular oldingi pul birliklariga 1000 : 1 nisbatda almashtirilgan.Ikkinchi denominatsiyadamuomalaga«1923yil pul birligi»chiqarilgan va 1922yilpulbirligiga»100:1nisbatdaalmashtirilgan.Puldenominatsiyasiinflyatsiyasuratlaripastbo’lgansharoitdaqulaybo’lishimumkin.Agarinflyatsiyasuratlariyuqoribo’lsa,denominatsiyao’tkazishhechqandaysamarabermasligimumkin.Faqatpulislohotinio’tkazishyo’libilanpultiziminibarqarorlashtirishmumkinbo’ladi.
Pulislohotini o’tkazish quyidagi yo’llar bilan amalga oshirilishi mumkin.:

• 
  muomaladagi pul massasini kamaytirish maqsadida, deflyatsiya kursi bo’yicha eskipullarniyangipullargaalmashtirish:
  
  • 
    aholivakorxonalarningbanklardagijamg’armalarinivaqtincha(to’liqyokiqisman)harakatsizushlabturish(qotiribqo’yish):
    
  • 
    ikkalausulnibirgalikdaqo’llash yo’liorqalipul islohotinio’tkazish.
    

Bu usul xalqaro amaliyotda «shok yo’li» bilan davolash nomi bilan mashhurdir. Buusul 1948 yilda G’arbiy Germaniyada harbiy davlat boshqaruvidan bozor iqtisodigao’tishdaqo’llanilgan.«Shokyo’li»bilandavolashdaishhaqinito’lashnito’xtatibqo’yish,ishlabchiqarishniqisqartirish,pulislohotinio’tkazish,isho’rinlariniqisqartirish kabi qattiq choralar qo’llanilishi mumkin. Masalan, G’arbiy Germaniyada1948yilningiyunoyidao’tkazilganpulislohotidaaholiningnakdpullarivajamg’armalari6,5yanginemismarkasiga100eskireyxsmarkaqilibalmashtirildi.Aholiningpuljamg’armalarinito’lashvaqtinchato’xtatilgan,keyinchalikfaqat30foizatrofidato’langanvaharbirkishiga60nemismarkasimiqdoridanafaqaajratilgan.Natijadadavlatningreyxsmarkasidagiqarzi,mamlakatdabo’lgandisbalanstugatilganvashuyo’lbilaninflyatsiyaningo’sishtemplarito’xtatilgan.
«Shok yo’li» bilan davolash Yaponiyada 1949-50 yillarda o’tkazilgan va u
«Dodjrejasi»degannomniolgan.
BurejagaasosanYaponiyadainflyatsiyagaqarshijudaqattiqchora-tadbirlaramalgaoshirilgan.Erkinbahogao’tishbilanbirvaktningo’zidaerislohotio’tkazildi,
byudjetkamomadiniyo’qotishyo’llariishlabchiqildi.Yaponiyadamavjudzararbilanishlovchikorxonalargadavlattomonidan beriladigan subsidiyabekorqilindi,korxona,tashkilotlargakreditberishshartlarimukammallashtirildi,aholijamg’armalari ishlatilmasdanqotiribqo’yildi.
Iqtisodni«shokyo’li»bilandavolashSharqiyYevropamamlakatlariYugoslaviya,Polshakabimamlakatlardaxamqo’llanilgan.«Shokyo’li»bilandavolashiqtisodiy siyosati 1989yilningoxirlaridaPolshada ko’lanilgan bo’lib,ishhaqivaktinchalik kotiribqo’yilganholda, baholar erkinlashtirilgan. Natijada 1990yilning boshlariga kelib Polshada tovarlar mo’l-ko’lchiligi vujudga kelib boshladi vatovarlarbahosiningbirnechabaraboroshishinatijasidainflyatsiyasuratlarisekinlashishigaerishildi.Polshadabuiqtisodiytadbirningo’tkazilishiaholiningyashashsharoitinianchaqiyinlashtirdivaishsizlarsoniniko’paytirdi.
Xulosa
Xulosa o`rnida shuni aytish kerakki, inflyatsiya har qanday davlat uchun xavflihisoblanadi.Hattoiqtisodiyotirivojlangandavlatlarxaminflyatsiyadavridaog`irahvolga tushub qoladi, shu sababli xam davlatlar undan qochishga harakat qilishadi vainflyatsiyadavridaundanqutilishniharqandaychoralariniqo`llashgaharakatqiladi.
Mustaqillik yillarida yurtimizda ham inflyatsiya eng yuqori cho`qqisiga chiqdi.Lekin o`zvaqtida ko`rilgan chora va tadbirlar samarasi bilan oldin ko`ribish qilishnatijasida inflyatsiya darajasipasayishiga erishildi.
Ammo hozirgi vaqtda ham yurtimizda inflyatsiya biroz yuqori ekanligini etiborgaoladigan bo`lsakbubizgaxavflidektuyulishimumkin.Lekinshuni etiborgaolishkerakki inflyatsiya faqatgina davlatning yomon ahvolda ekanligini bildiribgina qolmaybalki uningyaxshi holatda ekanligini xam bildirishimumkin.Albatta qanday qilibdegan savol tug`ulishi mumkin, bunga javoban misolkeltiradigan bo`lsak: misol uchunQirg`iziston davlatinioladigan bo`lsakuyerdagiinflyatsiyaningyuqorilashishikammaxsulot ishlab chiqarishdan yoki davlat byudjeti defetsetini qorlash uchun muomalagako`p miqdorda pul chiqarish oqibati bo`lishi mumkin. Lekin O`zbekistonni qaraydiganbo`lsakbuyerdagi7-8%likinflyatsiyadavlatbyudjetiningkattaqismiijtimoiysohalarnirivojlantirishuchunyo`naltirilganligidandarakberadi.Bualbattaijobiyinflyatsiyabo`libvaqtinchalikholathisoblanadi.