Innovatsiyalar vazirligi
Yüklə 155,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Ilmiy yangiligi.
Farg’ona vodiysida florasida tarqalgan Фарғона водийсида флорасида тарқалган Qizil Kitobga kiritilgan 26 turdan iborat taksonomik tarkibi aniqlangan,zamonaviy konspekti tuzilgan; Phlomoides kirghisorum Adylov, Kamelin & Machmedov, P. michaelis Adylov, Kamelin & Machmedov, P. labiosa (Bunge) Adylov, Kamelin & Machmedov P. nuda (Regel) Adylov, Kamelin & Machmedov turlarning yangi o’sish maydonlari aniqlangan; Insoniyat o‘simliklarni tabiatdan yig‘ib yetishtira boshlagan vaqtdan boshlab o‘simliklarni introduksiya qilish bilan shug‘ullana boshladi. Foydali o‘simliklarni yetishtirish tosh asrida, miloddan avvalgi 10-ming yillikda boshlangan. Tabiatdan yig‘ib kelingan o‘simliklar qadimgi odamlar uchun oziq-ovqat manbai bo‘lib xizmat qilgan lekin, ular dastlab zarur turlarni sun‘iy ravishda ko‘paytirish haqida o‘ylamaganlar, faqat yovvoyi o‘simliklarning mevalari va boshqa organlarini yig‘ishgan. Keyinchalik alohida daraxtlar, butalar, o‘simliklarni eka boshlaganlar bu esa odamlarga oziq-ovqat bergan. Vaqt o‘tishi bilan odamlar foydali o‘simliklar urug‘ini ekishgan (ular tuproqqa ishlov bermagan holda, ekkanlar) va hosilini yig‘ib olish bilan asta-sekinlik bilan ibtidoiy dehqonchilik paydo bo‘lgan. Bronza davriga kelib, qadimgi sivilizatsiyaning ko‘pgina markazlarida qishloq xo‘jaligi ancha rivojlangan sanoatga aylandi. O‘shandan beri, o‘tgan ming yilliklar davomida u barqaror rivojlandi va oxir-oqibat qishloq xo‘jaligining asosiga aylandi. Dorivor o‘simliklarning odamlar tomonidan iste’mol qilinishi juda qadimdan ma’lumdir. Keyinchalik esa, bu o‘simliklarning dorivorlik xususiyatlarini o‘rganilishi va xalq tabobatida qo‘llanilishi qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston, Yunoniston va Rimda keng tarqaldi. O‘rta asrlarda dorivor o‘simliklarning halq tabobatida foydalanilishi O‘rta Osiyoda, Kavkaz-da, arab davlatlarida keng yoyildi, ularni o‘rganish, hatto madaniy o‘simliklar sifatida o‘stirish va yetishtirish ehtiyoji ham tug‘ila bordi. Mashhur yunon tabibi Gippokrat (eramizdan oldin 460- 377y.) o‘zining «Korpus Xippokratikum» asarida 236 xil dorivor o‘simliklarning xususiyatlarini bayon qilib berdi. Yunon olimlaridan Aristotel, uning shogirdi Teofrast dorivor o‘simliklarning xususiyatlari va ularning xalq tabobatida qo‘llanilishini ilmiyjihatdan asoslab berdilar va ko‘p ma’lumotlar qoldirdilar. Shuningdek, qadimiy Rimda mashhur tabib K. Galen (Jolinus, eramizdanoldin 130-200y) tabiiy fanlar sohasida 131 ta ilmiy asar yozgan va bu asarlarida 304 tur shifobaxsh o‘simliklar xususiyatlarini tabobatda qo‘llash usullarini bayon qilgan. So‘ngra tabobat ilmida dorivor o‘simliklarning xususiyatlarini o‘rganish va ulardan foydalanishOsiyo mamlakatlari, Hindiston, Tibet, Xitoy, Turon va arab davlatlariga kirib keldi. «Yajur-veda» («Hayot haqida fan») dorivor o‘simliklar haqida yozilgan qadimiy hind asaridir. Sharqning mashhur olimlari Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Abu-Bakr Zakariya ar-Roziy, Abu Rayhon al Beruniy, Arabmuhammadxon Abulg‘ozixon, Abu Mansur Buxoriylar ham xalq tabobati ilmida dori-darmon bo‘la oladi-gan o‘simliklarning xususiyatlari, ta’sir doirasini yana bir karra kengroq tasvirladilar. O‘rta Osiyoning mashhur olimi Abu Ali ibn Sinoning faoliyati tabobat ilmida jahonshumul bir davrni boshlab berdi. Abu Ali ibn Sino «Al-qonun» asarida 900ga yaqin o‘simlikning shifobaxsh xususiyat-lari va ularni ishlatish usullari to‘g‘risida ma’lumot keltiradi.Uning shogirdlari Sharafuddin Yusuf Iloqiy, Abu Sodiq Mutatabbib va Jurjoniylar tabobat ilmida ustozlarining ishini davom ettirdilar va mahalliy sharoit uchun xos bo‘lgan dorivor o‘simliklarning tabobatda foydalanish ilk qo‘llanmalarini qoldirib ketdilar.Ularning davomchilari sifatida, rus olimasi A.F.Gammerman (1926,1942,1984) ning dorishunoslik- farmakognoziya fanini ravnaq topishida xizmatlari katta bo‘ldi. U O‘rta Osiyo (ayniqsa O‘zbekiston) dagi dorivor o‘simliklarni o‘rganib, dorishunoslar uchun qo‘llanma «Farmakognoziya kursi» ni yozdi. A.P.Orexov (1881-1932)o‘simliklar tarkibidagi alkaloidlarni o‘rgandi. Uning shogirdlari O.S.Sodiqov va S.Y.Yunusovlar dorivor o‘simliklarningximiyaviy ta rkibini aniqlashda ko‘pgina ishlarni amalga oshirdilar. Shifobaxsh o‘simliklar to‘g‘risida ilmiy-tadqiqotlarni olib borgan olimlardan S.S.Saxobiddinov (1948,1955,1961), ularni ilmiy asosda o‘rganish borasida H.X.Xolmatov (1984) va K.Tayjanov (1986) larning ham ulkan xizmatlari bor. Mamlakatimizda shifobaxsh dorivor o‘simliklar mahsulotlarini sanoat va tabobat uchun yetishtirib beradigan maxsus ixtisoslashtirilgan xo‘jaliklar yil sayin ko‘payib bormoqda. Shuningdek, respublikamizda uchramaydigan, endilikda tabiatimizga moslashtirilayotgan yoki Yer sharining boshqa floristik oblastlaridan introduksiya qilinayotgan va iqlimlashtirilayotgan dorivor o‘simliklarni o‘rganish sohasida ham olimlar ko‘pgina ishlar qildilar va bu izlanishlar davom ettirilmoqda. Shunday qilib, amalga oshirilgan ilmiy ishlar, dorivor o‘simliklarning introduksiyasi va iqlimlashtirilishi sohasida muhim poydevor bo‘lib xizmat qildi. Dastlab, O‘rta Osiyo Davlat universitetining Botanika bog‘i olimlari tomonidan mahalliy va chetdan keltirilgan dorivor o‘simliklar introduksiya sharoitida o‘stirildi. Dorivor o‘simliklarning kolleksiyasi tashkil etildi. S.N.Kudryashov(1931,1932,1935) va P.K.Ozolinlar (1931) 23 tur dorivor va efir-moyli o‘simliklarning geografik tarqalishiga asoslanib ekib, sinovdan o‘tkazdilar. Ilmiy ishlar O‘rta Osiyo Davlat universiteti-ning Botanika bog‘ida, Toshkent atrofida, Bo‘zbozorda, janubiy-g‘arbiy Tyan-Shantog‘ oldi adirliklarida, Xo‘jand va Chimyonda olib borildi. Ekiladi-gan urug‘lar va ko‘chatlar Nikitin Botanika bog‘i (Yalta) va Butunittifoq dorivor o‘simliklar ilmgohi (Leningrad) dan olindi. Dorivor o‘simliklarning introduksiya sharoitida, geografik xilma xil mitaqalarda o‘stirish, rivojlanishi, biologiyasi va biologik faol moddalarning o‘rganilishi xususida ilmiy izlanishlar amalga oshirildi. O‘simliklarni iqlimlashtirish insoniyatning xo‘jalik faoliyati davomida o‘simliklardan dastlab foydalanila boshlangan davrda yuzaga kela boshlangan. Introduksiya qilinayotgan o‘simliklar dastlab, botanika bog‘larida tajriba usulida o‘stiriladi, sinovdan o‘tkaziladi. Ular yangi sharoitda yaxshi o‘sishi yoki o‘smasligi yo bo‘lmasa batamom qurib qolishi mumkin. Yaxshi o‘sayotgan turlarni parvarishlash maqsadida ularga qulay sharoit yaratish, mahalliy sharoitga o‘sishga moslashtiriladi. Respublikamizning iqlim va tuproq sharoiti qulay bo‘lganligidan, yangi daraxt va butalarning ko‘p turi yaxshi o‘smoqda va rivojlanmoqda. Ular xalq xo‘jaligining turli tarmoqlariga, tibbiyotga tatbiq etimoqda. Janubiy O‘zbekiston o‘simliklarini introduksiya qilish 140 yillik tarixga ega. Professor l.H.Yoziyevning ta’kidlashicha, Janubiy O‘zbekistonga o‘simliklarni iqlimlashtirish ishlari 3 bosqichda amalga oshirilgan: 1. Stixiyali introduksiya 1875-1880 yillarda 2. Rejali introduksiya: a) 1875-1880 yildan 1914-yilgacha b) 1914-yildan 1935-yilgacha 3. Yoppasiga introduksiya: a) 1935-yildan 1975-yilgacha b) 1971-1980 yilgacha 1914-yildan Qarshi shahridan boshlangan introduksiya jarayoni bevosita ushbu shaharga temir yo‘l tarmog‘ining o‘tkazilishi bilan bog‘liq hamda 1935-yilda Denovda tashkil qilingan Davlat o‘rmon stansiyasida 1945-yilgacha 500 dan ortiq o‘simlik turlari introduksiya qilingan. Arxiv materiallari stixiyali introduksiya qilish 1875-yildan boshlanganini tasdiqlaydi. Akademik F.N.Rusanovning ta’kidlashicha, Buxoro amiri bog‘larida juda chiroyli va ixcham daraxtlar majmuasi bo‘lgan. Shu yo‘l bilan Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Andijon va boshqa hududlarda katta dendrologik introduksiya to‘plami vujudga kelgan. Nervesskiy (1894) keltirishicha, daraxt va butalarning 17 turi ro‘yxatga olingan. Arxiv materiallari stixiyali introduksiyaga qilish 1875 yilda asos solinganligini tasdiqlaydi. F.N.Rusanov ta'kidlashicha Buxoro amiri boglarida juda chiroyli zich ixcham daraxtlar majmuasi bolgan. Shu yo'l bilan Toshkent, Samarqand, Farg'ona Andijon va boshqa katta va kop dendrologik kolleksiyalar toplami vujudga kelgan. Samarqand viloyatining 1894 yilgi ma'lumotlar kitobida (Nevesskiy, 1894) keltirishicha daraxt va butalamming 17 turi ro'yxatga olinganligi ma'lum. N.L.Sherbakov (1932), V.P.Drobov (1935), N.V.Shipchinskiy (1953), F.N.Rusanov (1939), A.V.Gurskiy (1935-1957) larning muntazam ish olib borishlari natijasida O'rta Osiyoda manzarali va yog'ochsimon daraxtlarning o‘sganligi eslatib o'tiladi. N.V.Shipchinskiy (1953) O'zbekistonda manzarali, yog'ochsimon o'simliklarni 50 xil turini to'liq ro'yxatini kiritgan. 1953-1956 yillari Samarqandda va Qarshida daraxtsimon o'simliklarni tadqiq qilish ishlari keng ko'lamda olib borilgan. Toshkentda ninabargli daraxtlar kam, ko'cha bog'larda Qrim qayrag'ochi, Virgin mojjevelnigi, kumushsimon yel, oddiy rejel daraxtlari uchrab turadi. Piskentda 70-80 yillik turdagi bosildor Qrim qarag'ayi o'sadi. Paxtachilik instituti territoriyasida botqoq kiparisi (3ta), kumush simon yel, mojjevelnik o'sadi. I.V Michurin o`simliklari introduksiya qilishda ularni urug'dan ko`paytirishni yo bo`lmasa, yosh nihollarini keltirib ekishni tavsiya qilgan. O'rta Osiyoda "O'simliklar florasi" eramizning bo'r davriga to'g'ri keladi. O'rta Osiyo xalqi o'troq hayot kechirishi munosabati bilan qo`shni davlatlar bilan savdo-sotiq ishlari olib borilishi natijasida har turdagi o`simliklar ushbu hududga kirib kelgan. Ushbu botanik-geografik kenglik Qadimgi O'rtayerdan to Hindiqushgacha va G'arbiy Himolaydan to Atlass tog‘ sharqigacha cho'zilib, undan keyin Serra-Nevadaning g`rbly kengliklariga cho'zilib borgan. O'rta Osiyoning Janubiy rayonlari butunligicha O'rta yer flora oblastiga tegishli hisoblanadi. O'rtayer dengizlari qirg'oqlari va O'rta Osiyoning botanik-geografik tarixini M.G.Popov (1927,1963) o`rganib chiqgan. O'rtayer dengizi dendroflorasiga tog'li Qrim, Kavkaz bo`yining hamma qismi va O'rta Osiyoning Janubiy qismi kiradi. Xitoy eng yirik va boy qatlarni o'z ichiga olgan territoriya hisoblanadi. Shuning uchun ham Sharqiy Osiyoda nihoyatda katta darastzor florasi saqlanib qolgan. Yevropa 100 turdagi, Shimoliy Amerika 313 turdagi, Sharqiy Osiyoda 959 turdagi yog'ochsimon o'simliklarni saqlab qolgan. 1944- yilda "Botanika bog'i" O'rta Osiyo Davlat Universiteti tasarrufidan O`zbekiston Fanlar Akademiyasi tasarrufiga o'tkazildi. Yangi botanika bog`ining tashkilotchisi va yaratuvchisi, shuningdek uning bosh loyihasining muallifi O`zbekiston Fanlar Akademiyat akademigi F.N.Rusanov. O'zbekistonga o'zga o'lkalar florasiga mansub turli o'simliklami introduksiya qilishda O'z FA Botanika bog'ining tashkil qilinishi katta ahamiyat kasb etdi. Botanika bog'iga Qirim, Kavkaz, Yevropa, Sibir mintaqasidan 39 olla 77 turkum 387 turga mansub daraxt va butalar Introduksiya qilindi. Botanika bog'ining Markaziy Osiyo dendroflorasi kolleksiya maydonida shu kunga kadar 250 turga yaqin butalar Introduksiya) Shu kungacha Botanika bog`ida saqlangan Rosaceae, Salicaceae, Aceraceae, Fagaceae oilasiga mansub daraxtlarning aksariyati 50-60 yoshni tashkil etadi. 1923-yildan boshlab o'rmon xo'jaligi ishlari yana boshlangan. Pitomniklar kengaytirilib, ekish ishlari yo'lga qo'yilgan. Pitomniklarda yana akatsiya, gledichiya, klen, terak,qayrag‘och, makiyura, tut, ipak tut, yong'oq mevali daraxtlari ekib yetishtirilgan va bu ishlar 1926 yilda tugatilgan. Introduksiya ishlarini olib borish uchun Institut filiallari ochilib, botanik olimlar jalb qilingan. Ekish uchun o'simliklarning urug'lari Rossiya, Amerika, Fransiya va Angliyadan olindi. Dastlab O'rta Osiyo Davlat Universiteti "Botanika bog" olimlari tomonidan mahalliy va chet el florasiga mansub dorivor o'simliklar introduksiya sharoitida o'stirilib, mazkur dorivor o pitomnigi yaratilganligi ahamyatga molik ish bo'ldi. Dorivor va efir moyli o'simliklarning 23 turi geografik jihadan ekilib sinashdan o'tkazildi. Bu ilmiy ishlar O'rta Osiyo Davlat Universitetining Botanika bog'ida, Toshkent atrofida, Bo`zbozorda, Janubi-G'arbiy Tyan-Shan tog'i oldi adirliklarida, Xoʻjandda va Chimyon tog'larida olib borildi. Ekiladigan urug'lar va ko`chatlar Nikiti Botanika bog'idan va Butun ittifoq dorivor o'simliklar ilmgohidan olindi. Keyinchalik O`zbekistonda dorivor o'simliklaring introduksiyasi va ulaming iqlimlashtirilishi bo`yicha kompleks ravishda ilmiy tadqiqotlar O'z RFA "Botanika» ICHM akad. F.N.Rusanov nomidagi Botanika bog'ida amalga oshirildi. S.N.Kudryashev (1937) "Efir-moyli o'simliklar va ularning O'rta Osiyoda o'stirlishi monografik asarida 24 tur efir-moyli o'simliklarning geografik jihatdan introduksion tajribalarning natijalarini bayon qildi va o`simliklarning introduksion chidamliligi to`g`risida axborot berdi. A.A.Abdurahmonov va S.P.Valiho'jayevlar (1980) Sharqiy Osiyo floristik oblastiga mansub 25 tur o`simlik introduksiyasini o'rgandilar. Bu tadqiqotlardan so'ng 500 dan ortiq dorivor o'simliklar turlaridan iborat kolleksiya Toshkent sharoitida tashkil qilindi. Yu.M.Murdaxayev (1965-1990) tomonidan Nelumbonaceae Salisb. oilasiga mansub turlar, Yüklə 155,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|