İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müasirlik, onun mahiyyəti və əsas istiqamətləri.
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 89
yaxıcı, yıxıcı və əzici cərəyanların altında nə edəcəyini bilmədi, mühakiməsini itirdi. Ancaq Türkiyə türklərinin onların imdadına çatması ilə yalnız Azərbaycan deyil, həm də Türkiyə türkləri də xilas oldu [111, 367]. Deməli, Ə.Hüseynzadə Azərbaycan milli məfkurəsinin gerçəkliyə çevrilərək onun əsasında siyasi və hüquqi cəhətdən müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin yarandığını görərək, iki müstəqil türk dövlətindən (Azərbaycan və Türkiyədən) və onların bir-birinə dayaq olmasından bəhs etmişdir. Doğrudur, T.Svyatoçovski yazır ki, həmin dövrdə Ə.Hüseynzadə Cənubi Qafqaz bölgəsi
üçün üç
seçənəkdən: 1)
Qafqaz Federasiyasından; 2) müstəqil türk, gürcü və erməni dövlətlərindən; və
3) Qafqaz
türklərinin Türkiyəyə birləşməsindən bəhs etmişdir [260]. Fikrimizcə, bu seçənəklər arasında Ə.Hüseynzadə Azərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqil bir türk dövləti kimi var olmasını daha vacib hesab etmişdir. «Osmanlı türkçülüyü»nün ikinci amilini təşkil edən mədəni-mənəvi türkçülüyə gəlincə, öncə qeyd edək ki, 1900- 1920-ci illərdə Azərbaycanda dil və ədəbiyyat məsələsi ilə bağlı iki istiqamət mövcud idi. «Həyat», «Füyuzat» və s. qəzet- jurnallarda Ə.Hüseynzadə başda olmaqla Məhəmməd Hadi, Əhməd Kamal, İskəndər bəy Məlikov və başqaları bütün türklərin bir araya gəlməsi və vahid ideya ətrafında birləşməsi üçün ortaq dilin vacibliyini irəli sürür, və bütün türklərin ortaq ədəbi dili kimi Türkiyə türkcəsini görürdülər [30, 155; 80 a , 263].
Onların fikrincə, ədəbi dil kütləvi ola bilməz, o ancaq oxumuşlar, yaxşı təhsilli alanlar üçündür; buna görə də ədəbi dilin sadələşməsinə çalışmaq lazım deyildir; ədəbi dil nə qədər çətin və ağır olsa, bir o qədər də mötəbər olar. Məsələn, Ə.Hüseynzadə qeyd edirdi ki, ədəbi dildə yazmağa nə
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
90 90 Qafqazdakı türk şivələri, nə də qədim türkcə yaramır. Bu baxımdan o, dilimizi əcnəbi lüğətlərlə doldurmaq əvəzinə Türkiyənin İstanbul şivəsinin ədəbi dil kimi işlədilməsini məqsədəuyğun hesab etmişdir [28, 71-74]. Ə.Hüseynzadə «Yazımız, dilimiz və «ikinci il»imiz» (1909) məqaləsində də Türkiyənin İstanbul şivəsinin ortaq türkcə olmasını əsaslandırmaq üçün yazırdı ki, ayrı-ayrı türk ləhcələrini inkişaf etdirməkdənsə, vahid türkcə üzərində düşünmək lazımdır. Ancaq Hüseynzadənin «Osmanlı türkçülüyü» istər 1900-1920-cu illərdə, istərsə də sonralar bəzi Azərbaycan ziyalıları tərəfindən tənqid olunmuşdur. Bu məsələdə onu tənqid edənlər buna əsas səbəb kimi, Hüseynzadənin «Osmanlı türkçülüyü»nü həddən artıq ideallaşdırmasını, xüsusilə dil və ədəbiyyat məsələsində ifrata varmasını göstərirlər. Bu baxımdan bəzi Azərbaycan ziyalıları Ə.Hüseynzadəni milli bir ideoloq kimi «türkləşmək, islamlaşmaq və avropalaşmaq» üçlü düsturunu qəbul etməklə yanaşı, ancaq siyasi-ideoloji mənada Türk birliyi, dil və ədəbiyyat da «osmanlı şivəsi»nin ortaq türkcə kimi qəbulu məsələsində onunla həmrəy olmamışlar. «Osmanlı türkçülüyü»ndən çıxış etdiklərinə görə Ə.Hü- seynzadə, M.Hadi və başqalarını tənqid edən çağdaşlarından C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, F.B.Köçərli, Ə.Haqverdiyev hesab edirdilər ki, türk (Azərbaycan) ədəbi dilini osmanlılaşdırmaq əvəzinə xalqa yaxınlaşmaq yolunu tutmaq lazımdır. Onların fikrincə, bu dili mürəkkəbləşdirmək deyil sadə- ləşdirmək, yəni geniş xalq kütlələrinin anlaya biləşcəyi bir şəklə salmaq lazımdır. Çünki ədəbi dil xalqın öz dilidir, bu dil hamı üçündür; hamı yazıb oxumalı, cəmiyyətin inkişafında yaxından iştirak etməlidir. Xüsusilə, «mollanəsrəddinçi»lər, o cümlədən www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 91
C.Məmmədquluzadə osmanlı türkcəsinin bütün türklərin ortaq ədəbi dil olması ideyasına qarşı çıxmışlar [147, 519]. Bütün bunlara baxmayaraq, yalnız türk dünyasının aydınları deyil, sovet müəllifləri də Ə.Hüseynzadəni islamçılıq və türkçülüyün tanınmış fikir adamı, ideoloq kimi böyüklüyünü etiraf etmək məcburiyyətində qalmışlar [171, 448; 162, 111]. Türk dünyasının tannımış simalarından Z.Gökalp, Y.Akçuraoğlu və başqaları da qeyd edirdilər ki, islamçılığın və türkçülüyün, o cümlədən ilk siyasi türkçülüyün yaranmasında və formalaşma- sında H.Tunalı, Y.Akçuraoğlu ilə yanaşı, Azərbaycan türklərindən Ə.Hüseynzadə də mühüm rol oynamışdır [22, 174]. Fikrimizcə, bu mənada XX əsrin ilk on ilində islamçılığın və türkçülüyün Azərbaycanda ən böyük dava adamlarından biri olmuş Ə.Hüseynzadənin dəyərini anlatmaq üçün yeni «kəşflər» etmək deyil, sadəcə onun elmi-fəlsəfi irsini cəmiyyətə doğru- dürüst çatdırmaq lazımdır. Xüsusilə, qeyd olunmalıdır ki, Ə.Hüseynzadənin «üçlük» düsturu və «Osmanlı türkçülüyü» ideyası türkçülüyün üçüncü mərhələsini təşkil edən və onun nəticəsində meydana çıxan Azərbaycan türkçülüyü ideyasının- azərbaycançılığın formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Müasirlik, onun mahiyyəti və əsas istiqamətləri. Müasirləşmək, yeniləşmək anlayışları ayrı-ayrı millətlərin həyatında müxtəlif şəkildə başa düşülmüş və izah olunmuşdur. Belə ki, müasirləşməyi milliliyə və dinə qarşı qoyanlar da, onlar arasında ortaq nöqtələr tapmaq istəyənlər də, ondan imtina edənlər də olmuşdur. Əslində müasirləşmək, yeniləşmək həmişə milliliyə və dinə münasibətdə özünü büruzə vermişdir. Başqa sözlə, milli və dini şüurda dəyişikliyə, yeniləşməyə, islahatlara cəhd yenlişəmək və müasirləşmək kimi yozulmuşdur. XIX-XX əsrlərdə milli-dini ideyalara əsas rəqib ideyalar kimi daha çox Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|