İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 95
zadə və başqaları olmuşdur. Onlar hər hansı millətin həyatında dinin mühüm və vacib rolunu qeyd etməklə yanaşı, Qərb mədəniyyətinə çatmaq kimi başa düşülən müasirləşməyin əhəmiyyətini doğru anlamışlar. Beləliklə, «müasirlik» ideya xəttinin bu yöndə formalaşmasında A.A.Bakıxanov, H.Zərdabi və başqaları müəyyən rol oynamış, XX əsrin əvvəllərində Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə, Ə.Topçubaşı, N.Yusifbəyli, M.Ə.Rəsulzadə və başqaları isə onu inkişaf etdirməyə çalışmışlar. Fikrimizcə, Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və başqaları qərbçilik, avropalaşmaq ideyaları milli-dini ideyaların müqayisə- si zamanı, üstünlüyü türkçülüyə və islamçılığa verirdilərsə, ancaq onlardan fərqli olaraq Əlimərdan bəy Topçubaşı (1865- 1934) nisbətən liberal-demokratik dəyərlərə, habelə Rusiya türklərinin birliyinə və onların milli-mədəni muxtariyyətinə yönlətmişdir. Bu baxımdan «Kaspi», «Həyat» və başqa qəzetlərdə Rusiya müsəlmanlarının hüquqlarını müdafiə edən Topçubaşının «Ümummilli haqq istəyi» layihəsində (1905) iştirakı da diqqəti cəlb edir. Bu layihəyə görə, türklərə- müsəlmanlara da ruslarla eyni siyasi, mədəni, dini hüquq verilməli, onlara aid
bütün məhdudiyyətlər aradan qaldırılmalıdır. Bir sözlə, layihədə Qafqazda yerli idarələrin yaradılması və onların müstəqil olması, Qafqaz müsəlmanlarının şəxsiyyət və ərazi toxunulmazlığı, türk dilində məktəblərin olması, fikir, mətbuat azadlığı verilməsi tələb olunurdu [52, 113].
Dövlət Dumasında «Müsəlman fraksiyası»nın rəhbəri olan Ə.Topçubaşı 1905-1907-ci illərdə mövcud olmuş «Rusiya Müsəlmanları İttifaqı» Partiyasının yaranmasında fəal iştirak etməklə yanaşı, onun nizamnaməsini, proqramını şəxsən www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
96 96 hazırlamışdır. Topçubaşı tərəfindən hazırlanan proqramda məhkəmə, siyasi məqsədlər, fəhlə məsələləri, məhəlli muxtariyyət, dini qaydalar, maliyyə işləri, dövlət quruluşu haqqında fikirlər öz əksini tapmışdır. Bu proqramda açıq şəkildə qeyd olunurdu ki, «İttifaq»ın siyasi məqsədi Rusiya müsəlmanlarını əməli işdə birləşdirməkdir. Rusiyanın dövlət quruluşunu Konstitusiyalı monarxiya kimi görmək istəyən Topçubaşı yazırdı ki, bu idarə üsulunda vəkillər monarxa nəzarət edərlər. Xalq vəkilləri isə, bir məclis – Dövlət Duması olmaqla, ümumi, gizli, bərabərlik prinsipi ilə seçiləcək, müsəlmanların vəkilləri əhalinin ümumi sayına mütənasib olacaqdır [52, 150]. Əhalinin sayına və ərazinin böyüklüyünə görə fərqlənən millətlərə milli-mədəni muxtariyyət verilməsi müəddəasını irəli sürən Ə.Topçubaşı proqramın 34-35-ci maddələrində qeyd edirdi ki, vilayətə aid məsələlərin hamısı muxtariyyət idarələrinin səlahiyyətlərinə görə, vilayət məclislərində müzakirə edildikdən sonra dövlətin icraiyyə orqanları tərəfindən həyata keçirilməlidir. Vilayətdə hər hansı bir millət çoxluq təşkil edərsə bu vilayətin idarələrində həmin millətin dili ümumi dil olmalıdır. Rus dili isə ümumdövlət dili olmaq şərtilə mərkəzi idarələrdə, dəniz və quru qoşunlarında işlədilməlidir. Proqramın 36-cı maddəsində isə Topçubaşı yazırdı: «Bütün xalqlar mədəni, siyasi hüquq baxımından bərabər olmaqla yanaşı, dövlətin əsas qanunları xalqların hamısını mədəni hüquqlarla təmin etməlidir, yəni hər dildə və hər məhəlli dialektdə danışmaq, məktəb, mədrəsələr inşa etmək, uşaqları tərbiyə etmək, dil və ədəbiyyat cəmiyyətləri, müəssisələri yaratmaq xüsuslarında millətlərin hər birinə tam azadlıq verilir» [52, 152]. Topçubaşı tərəfindən hazırlanan bu proqram daha çox Rusiya türklərinin maraqlarına uyğun liberal- demokratik səciyyə daşımış, demək olar ki, burada islamçılıq və
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 97
türkçülük ideyaları çox az yer tapmışdır. H.Baykaranın fikrincə, buna səbəb onun Ə.Ağaoğlu ilə müqayisədə islamçılıq ideyasına son dərəcədə bağlı olmaması idi: «Ə.Topçubaşıda Ə.Ağayevin geniş və dərin teosentrik panislamizmi yox idi. Sanki o, belə bir ideyanın müvəffəqiyyətlə başa çatmayacağını qabaqcadan hiss etmiş və anlamışdı. Bu məqsədlə o, 1905-ci il inqilabının gətirdiyi azadlıq nemətlərindən Azərbaycan xalqı üçün əlindən gələn qədər daha çox pay qoparmaq istəyirdi» [52, 112]. Ümumiyyətlə, H.Baykara hesab edirdi ki, Ə.Topçubaşı Ə.Ağaoğlu və Ə.Hüseynzadədən fərqli olaraq, islamçılıq və türkçülük kimi «utopik axınların heç birində iştirak etməmişdir. Dərin bilikli hüquqşünas və siyasətçi olan Əlimərdan bəy, həyatı boyu realist və uzaqgörən bir şəxs kimi tanınmışdır. «Rusiya Müsəlmanları İttifaqı» türklərin tarixində ilk dəfə birlik fikrini irəli sürmüşdür» [52, 160]. Ancaq H.Baykaranın qeyd etməsi ki, Ə.Topçubaşı ümumiyyətlə, islamçılıq və türkçülük axınlarında iştirak etməmişdir, doğru deyildir. Sadəcə, Topçubaşı Ağaoğlu və Hüseynzadə ilə müqayisədə milli ideyanı mücərrəd və ümumi mahiyyət daşıyan nə «islam birliyi», nə də «Osmanlı türkçülüyü» olaraq qəbul etməmiş, onu daha çox Rusiyanın əsarəti altında olan türk etnoslarının azadlıq hərəkatında və bu hərəkatın əldə edəcəyi milli-mədəni muxtariyyətlər çərçivəsində görmüşdür. Bu isə daha çox, liberal-demokratizmə əsaslanan milli baxış idi. Bu baxımdan M.Ə.Rəsulzadə və M.B.Məmmədzadə də hesab edirlər ki, Rusiya türkləri arasında ilk dəfə milli-mədəni muxtariyyətdən və başqa hüquqlardan çıxış edən, dini-ruhani idarə birliyi bayrağı altında millətçi bir proqramın tətbiqinə girişən başda Ə.Topçubaşı olmaqla milli liberal-demokratlar olmuşdur [180, 25; 154, 27]. Y.Akçuraoğlunun fikrincə də, Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|