İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
104 104 Eyni xətt «din islahatı» adı altında da aparılır, «İslam birliyi»ni parçalamaq üçün ayrı-ayrı təriqətlərin inkişafına geniş şərait yaradılırdı (biz bu gün də həmin xəttin davam etdirilməsinin şahidləriyik). Belə ki, çar Rusiyasının şərqşünas- ları İslam dininin əsasını təşkil edən Quranı və Sünnəni bir kənara qoyaraq, ayrı-ayrı təriqətlərlə bağlı tədqiqatlar aparır və əsərlər, jurnallar nəşr edirdilər. Onlar bu işə Mirzə Kazım bəy kimi Azərbaycan türk mütəfəkkirini də cəlb etməklə məsələnin əsil mahiyyətini gizlətməyə çalışırdılar. Məsələn, Axundzadə «əlifba və din islahatları» uğrunda çalışdığı bir zamanda, M.Kazım bəy türk dilinin ayrı-ayrı ləhcələri və ənənəvi İslam dininə aidiyyəti olmayan ayrı-ayrı təriqətlərlə bağlı əsərlər yazmışdır. Çar Rusiyası maraqlı idi ki, burada yaşayan türk- tatarların vahid millət (türk-tatar: azərbaycanlı, başqırt, özbək, qazax və b.), vahid dil (türk dili: Azərbaycan, tatar, qazax və s.), vahid din inancları (İslam dini: sünni, şiə, bəhai, vahabi, şeyxilik və b.) aradan qaldırılsın və parçalansın. Bu mənada, çar Rusiyasında sünni və şiə ayrımçılığı açıq şəkildə təbliğ olunurdu. Çar ideoloqları bu işə Axundzadə, Mirzə Kazım bəy kimi yerli aydınları da cəlb etməyə çalışırdı. Məsələn, Axundzadə XVIII əsr fransız maarifçilərinin (J.J.Russo, F.Volter və b.), təsiri altında hesab edirdi ki, müsəlman dünyasının geriliyinin yeganə səbəbkarı İslam dinidir. Bu mənada, xristian dinində olduğu kimi (protestantizm, lüteran- çılıq və b.), hökmən İslam dinində də islahatlar aparmaq lazımdır. Eyni zamanda, o, Qərb mədəniyyətinin təsiri altında konstitusiyalı dövlətin yaranmasının, dinin dövlətdən ayrı olmasınının zəruriliyni yazmışdır [21, 268]. Fikrimizcə, Axundzadə dini dünyagörüşdə, dini şüurda yeniləşmələr edilərək yalançı ruhaniləri və din xadimlərini ifşa
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 105
etməkdə haqlı olsa da, ancaq dövrünün antiislam, antitürk ruhlu rus, fars, erməni ideoloqlarının təsiri altında İslam dini ilə bağlı həqiqətəuyğun olmayan mülahizələr irəli sürməklə doğru etməmişdir. Bu isə Axundzadənin dini şüurda etmək istədiyi yeniləşmələri yarımçıq qoymuşdu. Başqa sözlə, o, dini dünya- görüşdə yeniləşmənin aparılmasının vacibliyini doğru müəyyən- ləşdirsə də (din dövlətdən ayrı olmalıdır və s.), ancaq ümumi- likdə müsəlman dünyasının bütün problemlərini yalnız İslam dini ilə bağlamaqla ciddi yanlışlıqlara yol vermişdi. Özəlliklə, onun dövrünün antiislam, antitürk ruhlu rus, fars, erməni ideoloqlarının təsiri altında olması Axundzadəni sözün həqiqi mənasında Şərqin Lüteri, Russosu olmağa imkan vermədi. Doğrudur, Axundzadənin özündən əvvəlki mütəfəkkirlər- dən fərqli olaraq İslam-Türk mədəniyyətindən çox Rus-Avropa- Qərb mədəniyyətini önə çəkməsi o dövr üçün bütövlükdə yenilik idi. Çünki Axundzadəyə qədər Şərq-İslam, o cümlədən, Azərbaycan türk mütəfəkkirlərinin (Füzuli, Nəsimi və b.) dünyagörüşlərində əsasən İslam-Türk və bunların əsasında Şərq mədəniyyəti üstünlük təşkil edirdi. Onlar həmişə klassik Şərq- İslam-Türk mədəniyyətinə əsaslanmış, ancaq yeri gəldikcə Qərb mədəniyyətinə də müraciət etmişlər. Sadəcə, onların dünyagörüşündə Qərb mədəniyyətinin ideallaşdırılmasına və İslam-Türk mədəniyyətinin inkarına demək olar ki, rast gəlinmir. Qeyd edək ki, İslam-Türk-Şərq mədəniyyətinin tənəzzülü, Rus-Qərb-Avropa-Xristian mədəniyyətinin tərəqqi dövründə olmasını M.F.Axundzadədən öncə A.A.Bakıxanov və M.Ş.Vazeh də görmüşdür. Xüsusilə, Mirzə Şəfi Vazehdə dinə radikal münasibətin bəzi cizgiləri özünü büruzə vermişdir [223 a ,
başında da Axundzadə gəlir. Azundzadə iddia edirdi ki, müəllimi www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
106 106 olmuş Vazeh söhbətlər əsnasında onu dini elmləri öyrənməkdən imtina etməyi, başqa elmləri öyrənməyi tövsiyə etmişdir [21 a , 217]. Vaxtilə sovet ədəbiyyatında həm bu faktordan, həm də Vazehin yalançı din xadimlərini tənqid etdiyi şeirlərindən çıxış edilərək o, din əleyhdarı kimi təqdim olunmuşdur. Halbuki birincisi, onun yaradıcılığında bütövlükdə konkret İslam dini əleyhinə hər hansı bir fikir yoxdur. İkincisi, Vazeh heç vaxt Axundzadə kimi Avropa-Qərb-Xristian mədəniyyətini idellaşdırmamışdır. Vazehlə müqayisə də Bakıxanov Şərqin tənəzzülü Qərbin tərəqqisi məsələsində Axundzadədən tamamilə fərqli xətt seçmişdir. Halbuki bu məsələ Bakıxanovu Axundzadədən heç də az rahatsız etməmişdir. Məhz bu narahatçılığın və bundan çıxış yolunun axtarılmasının nəticəsi idi ki. Bakıxanov Rusiya və Avropaya səyahət etmiş Şərqin nədən «geri», Qərbin nədən «irəli» getməsini gözləri ilə görmək istəmişdir və görmüşdür də. Bu zaman Bakıxanov müsəlman ölkələrindəki problemlərdən çıxış yolu kimi Rus-Avropa-Qərb mədəniyyətini seçməkdənsə, Türk-İslam-Şərq mədəniyyətinin klassik
ənənələrini dirçəltməkdə görmüşdür [50 a , 200]. Bu mənada, o, Şərq mədəniyyətinin tənəzzülünə səbəb olan yalançı ruhaniləri, aşiq və məşuqdan yazan şairləri kəskin şəkildə tənqid etmişdir. Ancaq bütün hallarda İslam-Türk-Şərq mədəniyyətinə qarşı çıxmamış, tərsinə İslama və Türklüyə aid əsərlər yazmışdır. Ancaq Axundzadə bütün sələflərindən, o cümlədən Bakıxanovdan fərqli olaraq müsəlman xalqlarının geriliyinin və tənəzüllünün əsas səbəbkarı kimi İslam dinini görmüşdür. Bununla da, onun İslam-Türk mədəniyyətinin mahiyyyətindən uzaqlaşması məsələsində mövqeyi doğru olsa da, bütövlükdə islamiyyəti və milli adət-ənənələri ifrat şəkildə tənqid etməsi Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|