International scientific conference of young researchers

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

Baku Engineering University  

63  

27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan 

CU

2-X

NI

X

S(X=0,05; 0,1; 0,15; 0,2) KRİSTALLARININ İSTİDƏN GENİŞLƏNMƏSİ 

 

A.G. RZAYEVA 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti  

AZƏRBAYCAN 

 

H.B.İBRAHIMOV  

AMEA-Nın Fizika İnstitutu 

AZƏRBAYCAN 

 

 Vaqif NƏSIROV  

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti  

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Məlumdur  ki,  istidən  genişlənmə  bərk  cisimlərin  halını  xarakterizə  edən  parametrlərlə,  o 

cümlədən temperatur və kristal qəfəsində atom və  molekullar arasındakı kimyəvi rabitənin xarakteri, 

kristal qəfəsinin defektləri, habelə quruluş və maqnit çevrilməlləri ilə sıx surətdə əlaqədardır. Ona görə 

də kristallarda istidən genişlənmənin tədqiqi maddənin bir çox xassələri haqqında informasiya almağa 

imkan verir. 

Bərk  cisimlərdə  baş  verən  maraqlı  hadisələrdən  biri  də  quruluş  faza  çevrilmələridir.  Quruluş 

çevrilmələrinin  mexanizminin  araşdırılması,  qarşılıqlı  çevrilən  modifikasiya  kristalları  arasında 

tarazlıq  temperatunun  təyini  müasir  materialşünaslığın  əsas  problemlərindəndir.  Yarımkeçirici 

maddələrdə quruluş çevrilmələrinin tədqiqi bu baxımdan böyük elmi-texniki əhəmiyyətə malikdir.  

Təqdim  olunan  işdə 

3

2

NO

Ni

Cu

x

x



  kristallarında  rentgenoqrafik  üsulla  kristal  qəfəsi 

parametrlərini hesablamaqla müxtəlif kristalloqrafik istiqamətlərdə istidən genişlənmə əmsalları təyin 

olunmuşdur.  

Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, tədqiq olunan kristallar otaq temperaturunda ortorombik quruluşa 

malik  olub,  ərimə  temperaturuna  kimi  (T

ər

=1410  K)  ortorombik→heksoqonal→kub  sxemi  üzrə  iki 

quruluş çevrilmələrinə məruz qalırlar [1, 2]. 

Rentgenoqrafik  tədqiqatlar  “Bruker” firmasının  8D  ADVANCE  tipli  yüksək  temperatur rentgen 

difraktometrində 





100

2

10







 bucaq intervalında aparılmışdır. 

Məlumdur  ki,  T

1

  və  T

2

  temperaturlarında  kristalda  atomlararası  məsafə  üçün 

1

1

sin

2







d

; 

2

2

sin

2







d

 yazmaq olar. 

Buradan 









1

2

1

2

1

T

T

d

d









 və ya  





1

2

1

1

2

T

T

d

d

d









 olar. 

Son ifadələr əsasında istidən genişlənmə əmsalı üçün  





2

1

2

2

1

sin

sin

sin









T

T







 

alarıq. 

Rentgen təcrübələrindən alınan nəticələr əsasında Cu

2-x

Ni

x

S(x=0,05; 0,1; 0,15; 0,2) kristallarında 

müxtəlif  kristalloqrafik  istiqamətlərdə  istidən  genişlənmə  əmsalları  hesablanmış  və  ortarombik 

modifikasiya üçün alınan nəticələr cədvəl 1-də verilmişdir. 

 

Cədvəl 1: Cu

2-x

Ni

x

S(x=0,05; 0,1; 0,15; 0,2) kristalları ortorombik modifikasiyanın müxtəlif kristalloqrafik 

istiqamətlərdə istidən genişlənmə əmsalları 

Tərkib 

Temperatur 

intervalı, K 

İstidən genişlənmə əmsalı, 

1

6

10







K



 

 

100



 

 

010



 

 

001



 

     

3

001

010

100















 

S

Ni

Cu

05

,

0

95

,

1

 

200-330 

330-360 

12.6 

26.8 

16.5 

30.1 

8.1 

28.6 

12.4 

28.36 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

Baku Engineering University  

64  

27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan 

S

Ni

Cu

10

,

0

90

,

1

 

300-330 

330-360 

12.8 

27.1 

16.9 

32.2 

9.6 

29.7 

13.1 

29.66 

S

Ni

Cu

15

,

0

85

,

1

 

300-360 

330-360 

12.18 

28.6 

17.3 

32.9 

9.8 

30.2 

13.3 

30.56 

S

Ni

Cu

20

,

0

80

,

1

 

300-330 

330-360 

12.5 

29.2 

15.7 

33.8 

10.2 

30.9 

12.8 

31.3 

 

Cədvəl  2-də  isə  tədqiq  olunan  nümunələrin  heksaqonal  və  kubik  modifikasiya  kristallarının 

müxtəlif kristalloqrafik istiqamətlərdə istidən genişlənmə əmsalları verilmişdir. 

Cədvəl 2: Cu

2-x

Ni

x

S(x=0,05; 0,1; 0,15; 0,2) heksaqonal və ÜMK modifikasiyalarının müxtəlif kristalloqrafik 

istiqamətlərdə istidən genişlənmə əmsalları 

Tərkib 

Temperatur 

intervalı, K 

Heksaqonal 

Temperatur  

intervalı, K 

ÜMK 

 

1

100

10







K



 

 

1

6

100

10







K



 

 

1

6

001

10







K



 

S

Ni

Cu

05

,

0

95

,

1

 

430-480 

480-530 

34.5 

26.3 

26.54 

13.7 

760-800 

800-850 

44.5 

46.2 

S

Ni

Cu

10

,

0

90

,

1

 

430-480 

480-530 

33.4 

25.4 

25.1 

12.7 

680-730 

730-780 

43.8 

44.8 

S

Ni

Cu

15

,

0

85

,

1

 

430-480 

480-530 

32.9 

23.7 

22.5 

10.6 

730-780 

780-830 

42.7 

44.8 

S

Ni

Cu

20

,

0

80

,

1

 

430-480 

480-530 

31.8 

23.1 

22.2 

9.2 

1080-1130 

1130-1180 

46.9 

48.8 

 

Cədvəl  1-dən  göründüyü  kimi,  tədqiq  olunan  nümunələrin  hamısının  aşağı  temperatur 

modifikasiyasının  temperaturu  artdıqca  hər  üç  kristalloqrafik  istiqamətdə  istidən  genişlənmə  əmsalı 

böyüyür  və  eyni  zamanda  kristalların  hamısında  istidən  genişlənmənin  anizotropiyası  müşahidə 

olunur.  Belə  ki,  [001]  kristalloqrafik  istiqamətində  bu  genişlənmə  [100]  və  [010]  istiqamətlərinə 

nəzərən kiçikdir. 

Heksaqonal və kubik qəfəslərdə isə bu mənzərə fərqlidir.  

Heksaqonal  modifikasiyasının  [100]  və  [001]  kristalloqrafik  istiqamətlərin  temperatur  artdıqca 

istidən genişlənmə əmsalı kiçilir, ÜMK qəfəsində isə temperaturdan asılı olaraq α

[100]

 – böyüyür. 

İstidən  genişlənmənin  temperatur  asılılığı  bir  nümunə  üçün  DKC-900  dilatometrində  (

S

Ni

Cu

20

.

0

80

.

1

)  300-800  K  temperatur  intervalında  ölçülmüşdür  [3].  Alınan  təcrübi  nəticələr  qrafik 

olaraq şəkil 1-də verilmişdir. 

 

5–  

10–  

20–  

25–  

30–  

40–  

35–  

45–  

50–  

T, K   

250   

350   

450   

550   

650   

750   

850   

 

Şəkil 1 

---