Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
‐ Avropa‐inteqrasiya modeli.
Bir çox düşünür müxtəlif institutlaşma formaları baxımın‐
dan ölkələr arasında müqayisə apararaq fərqli tipologiyalar
meydana qoymuşdur. Bu tipologiyalarda spesifik institutlar
üzərində daha çox yoğunlaşırlar: Məsələn, rifah dövləti və ya
dövlətin müdaxilə şəkli kimi.
Fərqli bir tipologiya da beş əsas institusional sahəyə baxı‐
laraq əldə edilən kapitalizm növlərdir. Buradakı institusional
sahələr belədir:
‐ Əmtəə‐bazar rəqabəti;
‐ Əmək haqqı ‐ əmək əlaqəsi və əmək‐bazarı institutları;
‐ Maliyyə intermediativ sektor və korporativ idarəetmə;
‐ Sosial qoruma və rifah dövləti;
‐ Təhsil sektoru.
Bu beş sahənin ölkədən ölkəyə dəyişən işləmə şəkilləri və
xarakterlərinə baxılaraq (müqayisə edilərək) beş ayrı kapita‐
lizm modelindən bəhs etmək mümkündür:
‐ Bazar əsaslı model;
‐ Sosial demokratik model;
‐ Kontinental Avropa modeli;
‐ Aralıq Dənizi modeli;
‐ Asya modeli.
SBİ‐yə bənzəyən “Bazar əsaslı model” xaric digər modellər
coğrafi əsaslara görə adlandırılmışdır. Bu, kapitalizm modellə‐
rini açıqlamaqda ən yaxşı yolun coğrafi olduğu mənasına gəl‐
məməlidir.
“Əmtəə‐bazar rəqabəti”, “Bazar əsaslı model”in ən önəmli
ünsürüdür. Bu rəqabət, firmaları qiymət tənzimləmələri ilə ta‐
mamən absorbsiya edilə bilməyən əks şoklara qarşı daha çox
həssas qılır. Burada miqdar tənzimləmələri önəm ifadə edir ki,
bu da rəqabətin əmək‐bazar elastikliyinə dayandığını göstərir.
Əmək‐bazar elastikliyi, firmaların dəyişən bazar şərtlərinə da‐
ha tez uyğunlaşmalarına imkan verir. Maliyyə bazarları da,
‐ 239 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
firmaların yeni rəqabət şərtlərinə uyğunlaşmalarına kömək
edir. Xüsusilə yaxşı inkişaf etməmiş rifah dövlətlərində, şəxs‐
lərin müxtəlif risk – çeşidləndirmə alətlərinə sahib ola bilmələ‐
rinə yol açır.
“Sosial demokrat model”də güclü bir xarici (external) rəqa‐
bət prosesi əmək bazarının elastik olmasını vacibləşdirir. Am‐
ma burada əmək bazarının elastikləşməsi bazara dayalı olaraq
ortaya çıxmaz. İşçilərin özəl investisiyalarla qorunması, yük‐
sək səviyyədə sosial qoruma və əmək sahiblərinin yenidən
təşkilinə şərait yaradan aktiv əmək‐bazar siyasətləri ilə olur.
Koordinasiyalı əmək haqqı müəyyənləşdirmə sistemi, innova‐
siya və rentabelliyin artmasına səbəb olan qatı bir əmək haqqı
tənzimləməsinə şərait yaradır.
“Kontinental Avropa modeli”, “Sosial‐demokratik model”‐
lə bəzi müştərək xüsusiyyətlərə sahibdir. Bu model işçinin
yüksək səviyyədə qorunmasına və az inkişaf etmiş Rifah Döv‐
lətinə dayanır. Burada əmək haqlarının müəyyənləşdirilməsi
“Sosial‐demokrat model”də olduğu qədər koordinasiyalı de‐
yildir. Əməyin yenidən təhsilləndirilməsi sosial demokrat mo‐
deldə olduğu kimi rahat deyildir.
“Aralıq dənizi modeli”, “Kontinental Avropa modeli”nə
görə işçini daha çox qoruyur, ancaq daha az sosial qorumaya
sahibdir. Nisbətən daha aşağı səviyyədə olan əmtəə‐bazar rə‐
qabəti və maliyyə sisteminin mərkəzləşməsi nəticəsində qısa
dönəmli mənfəət məhdudlaşdırmalarının olmaması əməyin
qorunmasını mümkün qılır. Bununla birlikdə, yetərli bacarıq
və təhsilə sahib olan əmək gücünün olmaması yüksək əmək
haqları və yüksək standartlı sənaye strategiyalarının həyata
keçirilməsini önləyir.
Kapitalizmin “Asiya modeli”ndə böyük firmalar və dövlət
qarşılıqlı əlaqə və işbirliyi içindədirlər. Finans sistemi də mər‐
kəzləşmişdir və aktivdir. Bu durum, uzun dönəmli strategiya‐
‐ 240 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
ların həyata keçirilməsinə yaxşı şərait yaradır. Əmək gücünün
qorunması, firma içərisində yenidən təhsilləndirmə və karyera
imkanları sayəsində mümkün olmaqdadır. Bu modelin sürdü‐
rülməsi üçün böyük korporativ firmaların istiqrarı çox önəmli‐
dir.
Yuxarıda gördüyümüz kimi, kapitalizmlə əlaqədar müxtə‐
lif modellər irəli sürülür. Kapitalist dövlətlərin həyata keçir‐
dikləri kapitalizm praktikaları biri‐birindən fərqlənir. Kapita‐
lizmin bu fərqli modellərinin ortaya çıxmasında çeşidli səbəb‐
lər vardır. Əlbəttə ki ölkə mədəniyyəti, coğrafiyası, sahib olu‐
nan yer altı və yer üstü sərvətlər, insan gücünün keyfiyyəti və
bir çox başqa ünsürlər bu fərqliliyin ortaya çıxmasına yol açır.
Bəzi kapitalist dövlətlər çox liberal olduqları halda, bəziləri isə
sosial və rifah dövləti olaraq bilinməkdədir.
Deməli kapitalizmdən bəhs edərkən hər şeydən əvvəl
“hansı kapitalizm”i nəzərdə tutduğumuzu müəyyənləşdirmə‐
liyik. Bu, bizim daha obyektiv nəticələr əldə etməyimizə kö‐
mək edəcəkdir.
Digər tərəfdən kapitalizmin fərqli tipologiyalarının ortaya
çıxması fərqli cəmiyyətlər tərəfindən hansı kapitalizmin qəbul
edilə biləcəyi sualını aktuallaşdırmaqdadır ki, bu da kapitaliz‐
mə alternativ bir sistemin ən azından yaxın gələcəkdə meyda‐
na çıxmayacağına işarət edir.
‐ 241 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
‐ 242 ‐
Dostları ilə paylaş: |