Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
kişaf etməmiş ölkələrdə müşahidə edilən alternativ isə, siyasi
partiyanın iqtidara yamanması və köklü islahatlar yerinə, nis‐
bi dəyişikliklərə razı olmasıdır.
Siyasi iqtidar prizmasından hadisəyə baxdığımızda, iqtidar
ya səmimi bir şəkildə demokratiyanı mənimsəyər, cəmiyyətin
inkişaf dinamikalarını göz önündə tutar və lokal şərtlərə ən
yaxşı şəkildə adaptasiya edər, ya da bir çox şərq ölkəsində gö‐
ründüyü kimi yuxarıdan aşağıya lokal şərtlərdən müstəqil,
xalq adına fəqət xalqa qarşı fəaliyyətlərə girişməkdədir.
Nəticə olaraq, az inkişaf etmiş ölkələr üçün ən uyğun yol,
xaricdəki mütərəqqi insan, təşkilat, qrup kimi hər cür formasi‐
yalarla əməkdaşlığa gedilməsi, bu arada xalqa demokratiya‐
nın onun mənfəətinə ən uyğun, onu zənginləşdirəcək tək ida‐
rəetmə şəkli olduğunun anladılmasıdır. Burada mütərəqqi
qrup deyərkən nəzərdə tutulan sadəcə qərb dünyası olmadığı
kimi, bütün qərb dünyası da deyildir. Bu qrup dünyadakı bü‐
tün çağdaş dəyərləri müdafiə edənləri əhatə etməkdədir. Mal
və xidmətlərin, kapitalın, əməyin qloballaşdığı bir dünyada,
sanki bir “internasional” olaraq, bu, düşüncənin qloballaşma‐
sını ifadə edəcəkdir. Unudulmamalıdır ki, inkişaf etmiş ölkə‐
lərdə geri düşüncəli qruplara rast gəlmək mümkün olduğu ki‐
mi, iqtisadi yöndən inkişaf etməmiş ölkələrdə də çox mütərəq‐
qi görüşlü demokratik insan qruplarına rast gəlmək mümkün‐
dür.
Son söz əvəzi: “Demokratiya xalqın qərar alma prosesinə
qoşula bilməsinə maksimum şərait yaradacaq şəkildə liderlə‐
rin və təşkilatların alternativ dövlət siyasətləri üçün yarışdıq‐
ları rəqabətçi bir siyasi sistemdir.” (E.E.Schattschneider)
‐ 246 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
Oriental demokratiya
*
Natiq Sabiroğlu
Öncə ideologiya mərhələsini ələ alaq. İdeologiya dedikdə
nəzərdə tutulan dövlətin rəsmi olaraq mənimsədiyi inkişaf
modelidir. Bu ideoloji seçim sosializmə, faşizmə bənzər despo‐
tik, monarxik, totalitar və avtoritar rejimlər ola biləcəyi kimi,
liberalizm kimi demokratik rejimlər də ola bilər. Bu seçim öl‐
kənin iqtisadi, siyasi, sosial, hüquqi, texnoloji və s. quruluşunu
da şəkilləndirir. Totalitar sistemlərdə Sovet İttifaqı nümunə‐
sində olduğu kimi vətəndaşların heç bir önəmli mövzuda sər‐
bəst fikri ola bilməz, qadağan edilmişdir. Avtoritar sistemlər
isə Çin nümunəsində olduğu kimi fərdə bir miqdar iqtisadi
sərbəstlik versə də, siyasi mövzularda qatı radikal davranır.
Bu gün, fərdiyyətçiliyi təşviq edən, iqtisadi və siyasi fəaliyyət‐
lərin sərbəst olduğu, mülkiyyət toxunulmazlığının qanunla tə‐
minat altına alındığı, sərbəst rəqabət şərtlərinin hakim olduğu,
dolayısilə layiq olanın öz haqqını əldə etdiyi bir sistemi ifadə
edən plüralist‐demokratik sistemlərə sahib ölkələrin hərtərəfli
inkişaf etdiyinin şahidi olmaqdayıq.
Bir çox halda ölkələr demokratik üsul idarəni ideologiya
olaraq, hüquqi baza təməlli qəbul etdikləri halda, bunun prak‐
tikasını inkişaf etdirəcək olan institutlaşma mərhələsini yerinə
yetirməzlər. Halbuki liberal‐demokratik sistemi qəbul etmənin
olmazsa olmaz şərti, qanunlar qədər ictimai praktikada da bu
prosesin müvəffəqiyyətli bir şəkildə mənimsənməsidir. Bunun
üçün klassik qüvvətlər ayrılığı prinsipi (qanunvericilik, idarə‐
etmə və məhkəmə) tətbiq edilməlidir. Xalqın iradə və idarəsi
hakim olmalıdır. Yəni xalq seçilmiş və təyin edilmiş sivil bü‐
rokratiya üzərində nəzarət qabiliyyətini qoruya bilmə poten‐
*
26 yanvar 2004.
‐ 247 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
sialına sahib olmalıdır. İdarəetmə mümkün olduqca aşkarlıq
və şəffaflığı ön plana çıxarmalıdır. Çünki bürokratik quruluş
günümüzdə ətaləti, zaman israfını və süründürməçiliyi təmsil
etməkdədir. Bundan yayınmanın ən sağlam yolu öncə dövləti
iqtisadiyyatın xaricinə çəkmək və əsas klassik vəzifələrinə
(ədalət, müdafiə, asayiş və müəyyən səviyyədə təhsil, səhiyyə
və ətraf mühit) geri dönməsini təmin etməkdir. Minimal döv‐
lət daha az bürokratiyaya ehtiyac duyar. Ayrıca professional
idarəetmə dövlət sektorunda ömür boyu məşğulluğu aradan
qaldıraraq idarəni daha effektiv hala gətirəcəkdir. Bu da bü‐
rokratiyanın sürətli, dinamik, dəyişən şərtlərə qarşı daha həs‐
sas, rasional bir struktura bürünməsini təmin edəcək. Ayrıca
bəzi çox önəmli dövlət qurumlarının siyasi iqtidara qarşı mü‐
əyyən səviyyədə muxtariyyət qazanmasını təmin edərək
kadrlaşmanı əngəlləyəcəkdir.
Yuxarıda bəhs edilən sivil idarəetmənin ictimai nəzarəti
(müstəqil məhkəmə nəzarətinə paralel) sadəcə müəyyən inter‐
vallarla keçiriləcək sərbəst seçkilərlə də təmin edilə bilməz.
Yəni bir kərə sərbəst, demokratik seçki keçirildikdən sonra
xalqın passivləşdirilərək siyasətdən uzaqlaşdırılması halı ya‐
rana bilər. Bunun üçün bu nəzarəti daimi qılacaq mexanizmlər
inkişaf etdirilməlidir. Bu da qeyri‐hökumət təşkilatlarına, təz‐
yiq və mənfəət qruplarına mərkəzi bir status qazandıracaq.
Vergi verənlər vergilərinin hara xərcləndiyini görə biləcək.
Həmkarlar ittifaqları, ixtisas birlikləri və digər açıq cəmiyyət
təşkilatları xalqın tamamı və ya bir hissəsi ilə iqtidar arasında
vasitəçi olacaq, beləcə J.Rousseaunun “sosial anlaşma” dediyi
fenomen sağlam təməllərə oturacaq.
Mədəniyyət mərhələsi isə, bütün bu yuxarıda anlatdığımız
proseslərə cəmiyyətin uyğunlaşa bilmə kültürünün (cəmiyyə‐
tin demokratiyanı arzulama dərəcəsinin) hansı səviyyədə ol‐
ması ilə bağlıdır. Bizim kimi oriental kültürlər bu mərhələləri
‐ 248 ‐
Dostları ilə paylaş: |