Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
yaya yayılma qayəsi ilə ortaya çıxması da buna örnəkdir. Səlib
Yürüşləri də verilə biləcək misallardan biridir. Tək istisna olan
Yəhudilik dini isə, tarixən reaksioner bir şəraitdə ortaya çıxdı‐
ğı üçün, milli keyfiyyətini hələ də qorumaqdadır.
İnsanlıq tarixinə tarixi materializm (alt‐strukturda yer alan
istehsal münasibətləri və istehsal vasitələri üst‐strukturu mü‐
əyyənləşdirir) aspektindən yanaşan Marxın deyimi ilə, iqtisadi
artığın tapınaqlar (məbədgah, kilisə və s.) üzərindən bölüşdü‐
rüldüyü din ideologiyasının hegemoniyası erkən kapitalizm
dövrünə qədər davam etmişdir. Bilindiyi kimi, erkən kapita‐
lizm dövrü 1492‐ci ildə Kristofor Kolumbun “Yeni Dünya”
Amerikanı kəşf etməsi ilə başlamışdır. Unutmayaq ki, dəniz
ötəri müstəmləkələrə gedən ilk insanlar xəzinə axtaran macə‐
rapərəst səyyahlar ilə keşişlər idi. Hətta Türkiyədə “öncə əllə‐
rində İncil, sonra silahla gəldilər” deyə bir mahnı sözü də var.
Fəqət ʺYeni Dünyaʺnın kəşfi və Avropada protestantlıq hə‐
rəkatının yayılması din ideologiyasını zəiflətmişdir. Bu da böl‐
günün Kral saraylarında həyata keçirildiyi erkən milliyyətçilik
dövrünü başlatmışdır.
Bölgünün aqorada (bazar) gerçəkləşdiyi təkmil milliyyətçi‐
lik ideologiyası Sənaye İnqilabının nəticəsində ortaya çıxmış‐
dır. 1789 Fransa Burjua İnqilabı ilə ən təkmil fəlsəfi nöqtəsinə
çatan bu düşüncə, müəyyən bir millət‐dövlət təməlində yerli
bazar və yerli sənayeçi yaratmaq və onu qorumaq üçün daxili
ticarət əngəllərinin (məsələn, inqilab zamanı kiçik İsveçrədə 40
dolayında Kanton bölgə vardı və bu bölgələrin hər biri ayrı
gömrük divarlarına sahib idi) qaldırılması və xarici ölkələrə
qarşı yüksək gömrük vergilərinin tətbiqi kimi məqsədlər daşı‐
maqdaydı. Milliyyətçilik ideologiyasının siyasi müstəvidə or‐
taya çıxmasında Fransa ilə İngiltərə arasında, Fransız Kralın
kim tərəfindən seçiləcəyi üzündən çıxan, “100 İllik müharibə”‐
nin (1337‐1453) və ABŞ‐ın İngiltərəyə qarşı müstəqillik müba‐
rizəsinin (1776‐1781) danılmaz rolu olmuşdur. Ayrıca siyasi
‐ 275 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
müstəqillik əldə etmək istəyən əkinçiliyin inkişaf etdiyi cənub
ilə, buradakı bazar və xammal imkanlarını əldən vermək istə‐
məyən sənayeləşmiş şimal arasındakı vətəndaş müharibəsi də
(1861‐1865) milliyyətçilik düşüncəsinin formalaşmasına böyük
təsir göstərmişdir. Müharibənin ən önəmli səbəbi, cənubun
bahalı şimal malları yerinə ucuz İngilis mallarını almaq istə‐
məsi idi. Lakin müharibəni qazanan şimal, daha sonra, yüksək
gömrük divarları ilə İngilis mallarının ölkəyə daxil olmasını
əngəllədi.
Bütünün parçalardan (atomlar) ibarət olduğunu və bu par‐
çaların təməl xüsusiyyətlərindən yola çıxaraq bütün haqqında
hər şeyi bilə biləcəyimizi önə sürən “Atomçuluq Nəzəriyyəsi”
liberalizm düşüncəsinin nüvəsini təşkil etmişdir. Bu düşüncə
əslində qədim Yunanıstana qədər gedib çıxmaqdadır. Qədim
Yunan düşüncəsində kainatın kiçicik, ayrı, bölünməz və yox
edilməz parçalardan təşkil olunduğu haqqında güclü bir qəna‐
ət mövcud idi. Atomçuluq təbiətin bütün müxtəlifliyinin çox
az sayda bəsit parçalara endirilə biləcəyini düşünürdü (su, tor‐
paq, atəş, günəş və s.). e.ə. V əsrdə yaşayan Demokritusa görə
“Tamamən eyni olan atomlar fərqli şəkilləri üzündən bir boş‐
luğun içində mübarizə aparırlar və orada hərəkət edərkən çar‐
pışıb bir‐birilərinə bağlanırlar”. Yəni bütün atomların təməl
xüsusiyyətləri eyni idi, fərqli olan sadəcə onların şəkli idi (for‐
maları və böyüklükləri). Bir buz parçası suya çevriləndə atom‐
lar eyni qalırdı sadəcə olaraq bu atomların birləşmə tərzləri
dəyişirdi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, hələ Platon və
Aristotel zamanında, atomçuluğun təbiətdəki müxtəliflik və
dəyişikliyi tam olaraq açıqlaya bilmədiyi bilinirdi. Atomçu
dünyagörüşü insanoğlunun ali məqsədini açıqlamaqda yetər‐
siz görünürdü.
Rezonans dönəmində güclənməyə başlayan və Isaac New‐
ton mexaniki fizikasında son dərəcə təkmilləşdirilən libera‐
‐ 276 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
lizm düşüncəsi sistematik bir şəklə XVII əsrdə John Lock tərə‐
findən salınmışdır. Adı keçən mütəfəkkir təməl fərdi haqq və
sərbəstliklər, insan haqları, inanc, ibadət, düşüncə və mülkiy‐
yət özgürlüyü kimi dəyərləri ön plana çıxarmışdır.
Son mərhələ olan kommunizmdə dövləti tamamən ortadan
qaldırmaq qayəsi güdən, istehsal və bölgü proseslərində meto‐
dik holizmi ön plana çıxaran və keçici mərhələ olan sosializm‐
də dövlətin mütləq hegemoniyasını əsas alan və beləcə dövləti
fetiş hala gətirən sosializm düşüncəsi sistematik şəklə Karl
Marx tərəfindən gətirilmişdir.
Burada metodik fərdiyyətçilik və holizm haqqında qısa bir
arayış verməkdə fayda var. Liberalizmin təməlini təşkil edən
metodik və politik fərdiyyətçilik prinsipləri ictimai o cümlə‐
dən, iqtisadi hadisələrin açıqlanmasında ayrı‐ayrı fərdlərin
davranışlarını, onların zövq və seçimlərini əsas alır. Bu düşün‐
cənin iqtisadın müstəqil bir elm kimi inkişafında oynadığı rol
açıqdır. Fəqət bu düşüncə fərdiyyətçiliyi təməl alarkən homo‐
economicus (iqtisadi insan) kimi abstrakt kateqoriyalar yerinə
daha konkret fərdi xüsusiyyətləri diqqətə almalı idi. Çünki bu
yanlış versiya üzərinə şəkillənən Ortodoks İqtisad gedərək
reallıqlardan qopuq riyazi formulların əsiri altına düşən Eko‐
nometriyaya çevrilmişdir.
Fəqət bu yanlışlıq Marksizm kimi daha böyük bir yanlışlı‐
ğa səbəb olmamalıdır. Metodik və politik holizm prinsiplərinə
dayanan Marksizm bütün fərdi təşəbbüsləri rədd etmiş və bu‐
nun yerinə ilk mərhələ olan sosializmdə dövləti, son mərhələ
olan kommunizmdə isə, kollektiv birlikləri ön plana çıxarmış‐
dır.
Fəlsəfi arenada liberalizm ilə sosializm arasındakı mübahi‐
sələr çox şiddətli bir şəkildə yaşanmışdır. Sosializm kimi holist
hərəkatlardan çəkinən metodik fərdiyyətçi Avstriyalı iqtisadçı
Von Hayek “Elmçilik və Cəmiyyətin İncələnməsi” adlı məqa‐
ləsində pozitiv elmin liberal olduğunu söyləyirdi. Holizmi
‐ 277 ‐
Dostları ilə paylaş: |