İQTİsadiyyati
Yüklə 119,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Alternativsizlik böhranı! *
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Polanyi bu düzənin xüsusilə, ibtidai toplumlarda keçərli ol‐ duğunu söyləyərkən, fikrimizcə ölkəmizə ciddi bir haqsızlıq etməkdədir. Çünki bu münasibətlər Azərbaycanda hələ də iq‐ tisadi münasibətlər sistemində olduqca müəyyənləşdirici bir rola sahibdir. Məsələn, qız ərə gedərkən ona cehiz verilməsi, toylarda pul atılması, xaricdə yaşayan həmvətənlərimizin öz ailələrinə mütəmadi pul göndərmələri və s. bu qəbildəndir. Tarixdə önəmli rol oynamış böyük imperiyalar və sosialist ölkələr, yenidən bölgü prinsipinin keçərli olduğu toplumların tipik nümunələrini təşkil edirlər. Burada, ya bütün istehsal dövlət tərəfindən gerçəkləşdirilməkdə, ya da güclü bir mərkə‐ zi sistemə bağlı, inkişaf etmiş bir bürokratiyanın idarə etdiyi vergi yığma və bunlardan istifadə iqtisadi fəaliyyətin ən önəmli yönünü təşkil etməkdədir. Bu deyilənlərdən yola çıxaraq Polanyi, Aristotelin yaşadığı cəmiyyətdə (e.ə. IV əsr), iqtisadi münasibətlərin açıqlanmasın‐ da qarşılıqlılıq və yenidən bölgü prinsiplərinin müəyyənləşdi‐ rici olduğunu, fəqət mübadilə prinsipinin çox da önəmli olma‐ dığını önə sürməkdədir. Dolayısilə, iqtisadi olanla siyasi olan iç‐içə keçmişdir. Əslində Aristotelin yaşadığı dövrdə Afinada bazarlar bö‐ yük əhəmiyyət qazanmaya başlamışdı. Aristotel də, buna pa‐ ralel olaraq, qiymətin əmələ gəlməsi ilə bağlı düşünmüşdür. Fəqət bu düşüncə onu, bazarda yaranmış “təbii qiymət” yeri‐ nə dövlət tərəfindən süni olaraq müəyyənləşdirilmiş “ədalətli qiymət” (just price) prinsipinə aparmışdır. Yəni Aristotel za‐ manının “yenidən bölgü”çü və “simmetrik” praktik paradiq‐ masından hərəkətlə buna uyğun bir ideoloji norma (“ideal dövlət”) formalaşdırmışdır. Bu norma da, siyasətin iqtisadi sa‐ həyə müdaxilə etmədiyi bir liberalizm ideologiyasının təməli‐ ni təşkil edən mübadilə prinsipini rədd edirdi. İqtisadi müna‐ sibətlər tarixindən məlumdur ki, mübadilə önəmli hala gəlmə‐ ‐ 286 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı dikcə kapital yığımı, genişlənən təkrar istehsal prosesi başlaya bilməzdi. ‐ 287 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı ‐ 288 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Alternativsizlik böhranı?! * Natiq Sabiroğlu Dünya tarixi özünü əvəzedilməz və yeri doldurulmaz zənn edən insan, zümrə və qurum örnəkləri ilə doludur. Bu xüsu‐ siyyətlərin paradiqmaların daxili quruluşundan irəli gəldiyini qeyd edən Thomas Kuhna görə, böhran dönəmlərində para‐ diqmalar qatı bir avtoritar şəklə bürünür. Hətta düşünür, bu avtoritar meyllərin müsbət olduğunu söyləməkdədir. Çünki bu meyllər yeni və daha üstün bir paradiqmanın doğuşunun xəbərçisidir. Özünü “müxalif” adlandıran paradiqma isə, hə‐ qiqətdə hakim paradiqmanın yerini ala biləcək daha yüksək səviyyəyə çatmadığı üçün müxalifətdədir. Fəqət müxalif para‐ diqmanın mövcudsuzluğundan üzülməyə dəyməz. Çünki gec‐tez mövcud paradiqmanın yetərsizliklərini ortadan qaldı‐ racaq daha təkmil bir paradiqma ortaya çıxacaqdır. Zamanın uzun və ya qısalığı isə biz insanların fiziki gücündən çox zehni səylərinə bağlıdır. Ümumi olaraq sosial elmlərdə, xüsusilə də politologiya və iqtisad elmində yeni bir paradiqmanın köhnənin yerini ala bil‐ məsi texnik elmlərə nəzərən daha çətindir. Bunun başlıca sə‐ bəbi, sosial fenomenlər dünyasında fərd, qrup və dövlətlərin mənfəətlərinin də işə qarışmasıdır. Buradakı paradiqma dəyi‐ şiklikləri, böyük ölçüdə və müsbət mənada, siyasi, sosial və iq‐ tisadi inqilablarla eyni mənaya gəlməkdədir. Bu məqalədə pa‐ radiqma inqilabının çox çətin olduğu iqtisad elmindəki metod mübahisələri təklif‐tələb yönü nöqteyi‐nəzərdən təhlil edilə‐ cəkdir. Bilindiyi kimi, Klassik iqtisadçılar iqtisadiyyatın əsasən təklif tərəfinə daha çox əhəmiyyət verməkdə idilər. Bu feno‐ * 20 yanvar 2006. ‐ 289 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı men ən yaxşı şəkildə “Hər təklif öz tələbini yaradır” şəklində konspektləşdirilə bilən “Say Qanunu”nda ifadəsini tapmışdır. “Məxrəclər Qanunu” olaraq da bilinən bu qanuna görə, sər‐ bəst bazar iqtisadiyyatında tələb yetərsizliyindən və ya ifrat is‐ tehsaldan dolayı geniş bir qeyri‐iradi işsizliyin ortaya çıxması mümkün deyildir. Bir mal və xidmət istehsal edildiyi zaman sadəcə bir təklif yaradılmış olmamaqda, eyni zamanda, isteh‐ sal edilən mal və xidmət miqdarı qədər də bir tələb yaradılmış olmaqdadır. Dolayısilə iqtisadiyyatda məcmu tələb daima məcmu təklifə bərabər olacaq, əldə satılmayan mal və xidmət artığı qalmayacaqdır. Klassik iqtisada alternativ olaraq ortaya çıxan Marksist iqti‐ sad da təməldə təklif yönümlüdür. Karl Marx da, iqtisadiyyat‐ da təklif tərəfinin tələb tərəfinə görə mütləq üstünlüyünü qə‐ bul etməklə birlikdə, təklifin məhsuldar qüvvələri (ehtiyatları) baxımından Klassiklərdən ayrılmaqdadır. Belə ki, Marxa görə, istehsalın, eyni zamanda təklifin, yeganə əsas faktoru əmək‐ dir. Və dəyəri yaradan bu əmək istismar edilməkdədir (Əmək‐ Dəyər Nəzəriyyəsi). Klassiklərin qəbul etdiyi digər istehsal faktorları (torpaq, kapital və təşəbbüs) da əmək olmadan mə‐ nasızdır. Belə ki, təşəbbüskar əmək istismarçısıdır, kapital isə daha öncə bu istismar nəticəsində yığılmış əməkdir. Dola‐ yısilə, əmək bu günü, kapital da dünəni təmsil etməkdədir. Çünki Marksizmdə bütün kapital (dünən) əməyin bu günü və sabahı üçün istifadə edilməkdədir. Kapitalizmdə isə, əməyin (bu gün) məqsədi kapital yığımını (dünəni) artırmaqdır. Yəni Marksizm mütərəqqi, kapitalizm isə mürtəcedir. Qısacası Marksizm kapitalizmi öz silahı ilə vurmuşdur. Bu zərbə Klassikləri yeni arayışlara yönəltmişdir. Bu pro‐ ses, 1870‐ci illərdə iqtisadiyyatın tələb tərəfinə üstünlük verən marjinalizm (Neo‐Klassik Model) axımının (Walras, Jevons, Menger və s. öndərliyində) ortaya çıxışına səbəb olmuşdur. Bi‐ ‐ 290 ‐ Yüklə 119,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|