İQTİsadiyyati
Yüklə 119,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kuhn paradiqmaları və ya Aristotel niyə liberal deyildi *
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı vam edir. Həm də heç bir zaman olmadığı qədər sürətli və qeyri‐müəyyən şəkildə... Son söz əvəzi olaraq, bu yazının qələm sahibinə olduqca maraqlıdır, görəsən elmdəki bu paradiqma dəyişikliyi Azər‐ baycandan, xüsusilə də siyasi partiya və elm çevrələrindən ne‐ cə görünür və yaxud görünürmü?... ‐ 281 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı ‐ 282 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Kuhn paradiqmaları və ya Aristotel niyə liberal deyildi? * Natiq Sabiroğlu Paradiqma məfhumunu ən pik zirvəsinə çatdıran Thomas Kuhna görə, dar mənada paradiqma bir elmi topluluqdakı üzvlərin və sadəcə onların paylaşmış olduğu dəyərlər sistemi‐ dir. Daha geniş mənada isə paradiqma, bir cəmiyyətdəki kiçik bir elitanın (idarəçilər, aydınlar, elm adamları və s.) paylaşdığı dəyər və normalar topluluğudur. Bu baxımdan elmi paradiq‐ ma, hər elmi nəzəriyyənin təməlində yatan və birindən digə‐ rinə keçildiyi zaman elmin inkişafını təmin etməkdədir. Bir el‐ mi paradiqma nəzəri və praktiki elmi araşdırmanın maraqla‐ nacağı problemləri, istifadə edəcəyi metodları və qəbul edilə biləcək cavabları müəyyənləşdirib məhdudlaşdıran bir tərkibə sahibdir. Hər hansı bir elmi sahədə paradiqma, bir dəfə ümu‐ mi qəbul gördükdən sonra, elm adamları artıq o paradiqma‐ nın cızdığı sərhədlər daxilində normal elm icra etmə səylərinə girişirlər. Paradiqma mövcud çərçivəsi daxilində tədqiqatçıları yeni problemlərə yönəltdiyi müddətcə önəmini və keçərliliyini qo‐ ruyur. Bir elmi paradiqmanın yeni problemləri həll etmə qabi‐ liyyətinin zəifləməsi isə, o sahədəki elmi böhranın əsasını ha‐ zırlayır. Fəqət qurulduğu zaman olduqca mütərəqqi bir rola sahib olan paradiqma, bu mərhələdə, “bu günün inqilabçıları sabahın mühafizəkarlarıdır” deyimini isbat edərcəsinə, gerici bir davranış sərgiləyərək qatı bir ortodoksluğa bürünür. Əgər bir sınaq mövcud elmi nəzəriyyələrlə tərs düşərsə, elm adam‐ ları bu nəticələri gizlədirlər, çünki bu nəticələr mövcud düzən * 4 iyun 2005. ‐ 283 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı baxımından dekonstruktivdir. Elmi anormallıqlar artıq göz ar‐ dı edilə bilməyəcək bir nöqtəyə çatdığında ancaq o zaman, zə‐ min yeni bir elmi inqilab üçün hazır hala gəlir. Elmi böhran‐ lardan çıxışın üç yolu mövcuddur: ‐ Böhranın mövcud paradiqma içində normal elmi fəaliy‐ yətlərlə həll edilməsi; ‐ Böhranın həllinin sonrakı bir tarixə ertələnməsi; ‐ Elmi inqilab və yeni bir paradiqmanın doğması. Qısaca paradiqmatik dəyişikliklər prosesini aşağıdakı kimi göstərə bilərik: Elm Öncəsi => Normal Elm => Böhran ‐ İnqilab => Yeni Normal Elm => Yeni Böhranlar Ümumi olaraq sosial elmlərdə, xüsusilə də iqtisad elmində yeni bir paradiqmanın köhnənin yerini ala bilməsi texnik elm‐ lərə nəzərən daha çətindir. Bunun başlıca səbəbi, sosial feno‐ menlər dünyasında fərd, qrup və dövlətlərin mənfəətlərinin də işə qarışmasıdır ki, belə bir paradiqma dəyişikliklərinin bö‐ yük ölçüdə siyasi və sosial inqilablarla eyni mənaya gəlməsi‐ dir. Paradiqmalar seçkin elm adamlarına xitab edərkən, sadə xalqa da mövcud elmin sərhədləri ideologiyalar vasitəsilə çat‐ dırılır. Yəni ilk başda ideologiyalar da, elmi paradiqmalar ki‐ mi, ictimai həyatda mütərəqqi bir rol oynayırlar. Lakin daha sonra, elmi paradiqmadakı geriləməyə paralel olaraq, ideolo‐ giya da totalitar və avtoritar bir hal alır. Yəni ortaya çıxış mər‐ hələsində milliyyətçilik, dinçilik və s. ideologiyaların oynadığı müsbət rol göz ardı edilməməlidir. Günümüzdə yeni paradiqma kvant elmidir. İdeologiyası da sosial‐demokrat və ya liberal‐demokrat kimi ideologiyalar‐ dır. Elmin inkişafını əngəlləyən köhnə qatı, radikal, mütləqiy‐ yətçi və doqmatik ideologiyalar artıq tarixə qarışmaqdadır. Fə‐ qət ideoloji çağdan fərqli olaraq yeni ideologiyalar mütləq ‐ 284 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı doğruların olmadığından hərəkətlə daha elastik bir quruluşa sahibdir. Bu baxımdan yeni ideologiyalar daimi qarşılıqlı təsir içərisində və bir‐birilərinin tamamlayıcısı durumundadırlar. İqtisadın formalist (şəkilçi) tərifinə görə iqtisad, məhdud ehtiyatların qeyri‐məhdud insan tələbatlarını təmin etmək üçün müxtəlif istifadə sahələri arasında ən optimal bölgüsü ilə əlaqədar fəaliyyətləri araşdıran elmdir. Substantivist tərifə görə isə iqtisad elmi, insanla çevrəsi arasında, insanlar tərəfindən qurulmuş (instituted) bir proses‐ dir. Bu proses insan tələbatlarını qarşılayan maddi istehsalın davamlılığını təmin edir. Karl Polanyi iqtisadın substantivist tərifindən yola çıxaraq iqtisadi düzənin təməlində yer alan üç əsas davranış prinsi‐ pini müəyyənləşdirmişdir. Qarşılıqlılıq (reciprocity), yenidən bölgü (redistribution) və mübadilə (exchange). Bu üç davranış prinsipinin simmetriya (symmetry), mərkəzləşmə (centricity) və sərbəst bazar (market) kimi üç institusional düzənləmənin yanında yer aldığını söyləməkdədir. Qarşılıqlılıq, qohum‐əqrəbalıq münasibətlərində olduğu ki‐ mi, bir‐birilərinə qarşı sahib olduqları sosial mövqenin məc‐ buriyyəti ilə müəyyən məsuliyyətlər daşıyan simmetrik qrup‐ lar arasındakı münasibətləri ifadə etməkdədir. Yenidən bölgü, mal və xidmətlərin bir mərkəzdə toplanıb sonra yenidən cə‐ miyyətin müxtəlif təbəqələrinə bölgüsünü təmin edən bir mər‐ kəzi idarə sistemini ifadə edir. Mübadilə isə, sərbəst bazar sis‐ temi çərçivəsində, anonim fərdlər arasında əl dəyişdirən mal və xidmətlərin hərəkətini açıqlamaqda istifadə edilməkdədir. Qarşılıqlılıq, qəbilə toplumlarında həm ailə yaşamında, həm də istehsalın davamlılığında yardımçı olan bir prinsip idi. Məsələn, hər kişinin bacısına və onun ailəsinə baxmaqla məsul olduğu Qərbi Melanezyanın Trobriand adalarındakı kimi... Yəni hər kişi bacısının ərinə qarşılıqsız bir xidmət verirdi. ‐ 285 ‐ Yüklə 119,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|