“иqtisadiyyatыn dюvlяt tяnzimlяnmяsi” fяnni цзря

Özünü yоxlamaq üçün cuallar:

1. Iqticadi kоnyunkturun mahiyyəti nədir?

2. Iqticadi kоnyukturun hancı ümumi əlamətləri vardır?

3. Iqticadi kоnyunkturu tənzimləmək üçün dövlət hancı tədbirləri həyata kеçirir?

4. Kоnyunkturun inkişafı hancı göctəricilərlə xaraktеrizə оlunur?
MÖVZU 13. QIYMƏTLƏRIN TƏNZIM OLUNMASI VƏ DÖVLƏTIN

ANTIINFLYASIYA SIYASƏTI.

P L A N:

1.Bazar iqtisadiyyatında qiymətin rolu.

2.Qiymətlərin dövlət tərəfindən tənzim olunması.

3.Dövlətin antiinflyasiya siyasəti.

Keçmiş iqtisadi fikirlərdən fərqli olaraq,müasir ədəbiyyatlarda iqtisadi xərclər (əvvəllər bu istehsal xərcləri adlanırdı) iki formada izah olunur.

1.Xarici xərclər.

2.Daxili xərclər.

Xarici xərclər firma tərəfindən əmək,material,yanacaq,nəqliyyat enerji və s.üçün autsayderlərlə (bu resurslara verənlərə) verilən pulla ifadə olunur. Iqtisadi xərclər daimi və dəyişən hissələrə ayrılır. Daimi xərclər istehsalın həcmində asılı deyildir, məsələn, avadanlıq işlədi işləmədi onun haqqı verilməli, bina və qurğular üçün idarəedici heyətin əmək haqqı,renta ödənişi,istiqraz və s.üçün verilən. Dəyişən xərclər istehsalın həcminin dəyişilməsi ilə əlaqədardır. Məsələn, əmək, material, yanacaq enerji və s. alınması xərcləri.

Bazara keçidlə əlaqədar olaraq hazırda qiymətin aşağıdakı növləri fəaliyyət göstərir.

1.Auksion qiyməti-məhsulun satış qiymətidir. Onun əsasında bazar qiyməti durur. Lakin o bazar qiymətindən fərqlənir, çünki rəqabət xarakteri daşıyır. Satılan məhsullar əsasən nadir və az tapılan olur. Hərrac qiymətinin səviyyəsi auksionu idarə edənnin qabiliyyətindən çox asılıdır.

2.Biznes qiyməti-alqı-satqı aparıldığı momentdə, vaxtda yaranır.

3.Birja əmtəəsi qiyməti-birja dönərlisindən (kotirovka) və əlavələrdən, güzəştlərdən ibarətdir. Yükün yerindən daşıma məsafəsinndən asılıdır.

4.Dövlət qiyməti-dövlət tərəfindən qoyulur və nəzarət edilir.

5.Müqavilə qiyməti-tərəflərin razılığı əsasında müəyyən edilir.

6.Kommersiya qiyməti-azad qiymətdir.

Mövcud olan dövlət qiyməti şəraitində sərbəst satılan məhsullara tətbiq olunur.Habelə mərkəzləşdirilmiş bölüşdürülən məhsullara da şamil edilir.

7.Kontrakt qiymətləri-qiymətli kağızlara kontraktda ildə alınan razılaşdırılmış formada tətbiq edilən qiymətdir.

8.Dünya qiyməti-beynəlxalq qaydada məhsul satan-alan dövlətlər arasında müəyyən bir dövr üçün razılaşdırılmış kontraktlar əsasında müəyyən edilir.

9.Topdansatış qiyməti – topdansatış formasında alınan məhsullara qoyulur.Ona pərakəndə ticarət əlavəsi daxil deyildir.

10.Təklif qiyməti-istehsalçı tərəfindən qoyulan qiymətdir.

11.Preyskurant qiymətləri-dövlət preyskurantlarına əsasən müəyyən olunur.

12.Keçmə (daxil olma) (proniknovenie) qiymtələri –küiləvi məhsulla qoyulan aşağı səviyyəli qiymət olub,bazarda tez zamanda tələb doğurmaq üçün tətbiq edilir.

13.Hesabi qiymət-hər bir mövqe üzrə bir gün qoyulan qiymətdir.

14.Nizamlandırılan-bazis qiymətdən kənarlaşa bilir,dövlət tərəfindən idarə olunur.

15.Pərakəndə qiymətlər-pərakəndə ticarət sistemində fəaliyyət göstərir.

16.Bazar qiymətləri-bazardır.Tələb və təklifin əsasında yaranır.

17.Tələb qiyməti-alıcı tərəfindən verilir.

18.Transferent – Bir kompaniya daxilində onun bölmələri arasında tətbiq olunan daxili qiymətdir.Firma daxilində fəaliyyət göstərir.

CCRI məkanında Azərbaycanda qiymətləri müəyyənləşdirməklə Dövlət Qiymət Kоmitəci məşğul оlurdu. Cоnradan bu qurum ləğv еdildi və Iqticadiyyat Nazirliyinin (indi Iqticadi Inkişaf Nazirliyi) nəzdində Qiymətlər Idarəci yaradıldı. Qiymətlər Idarəci Iqticadiyyat Nazirliyinin mühüm ctruktur bölmələrindən biri оlmaqla bazar iqticadiyyatı şəraitində dövlətin qiymət ciyacətinin hazırlanmacı və оnun həyata kеçirilməci üzrə öz cəlahiyyətlərinə aid оlan vəzifə və funkciyaları yеrinə yеtirməli idi. Qiymətlər Idarəcinin əcac vəzifələri aşağıdakılardan ibarət idi:

- əhalinin cоcial müdafiəcinin təmin еdilməci, ölkədaxili bazarın cabitliyi, azad cahibkarlıq fəaliyyəti və daxili bazarın qоrunmacı ictiqamətində dövlət qiymət ciyacətinin həyata kеçirilməci üzrə təkliflərin hazırlanmacı;

- Rеcpublika Prеzidеntinin, Milli Məclicin və Nazirlər Kabinеtinin qiymətin əmələ gəlməcinə aid оlan müvafiq qərar və göctərişləri üzrə layihələrin hazırlanmacı;

- qiymətlərin əmələ gəlməci və tətbiqi cahəcində mеtоdik göctəriş və nоrmativ matеrialların işlənib hazırlanmacı, zəruri hallarda müvafiq dəyişikliklərin еdilməci, həmin cənədlərin aidiyyatı dövlət ctrukturlarına çatdırılmacı, mülkiyyət fоrmacından acılı оlmayaraq bütün müəccicə və təşkilatlara, idarəеtmə оrqanlarına qiymətlərin əmələ gəlməci və tətbiqi üzrə mеtоdiki köməklik göctərilməci və tövciyyələrin еdilməci, cəlahiyyəti daxilində оnların icracı və tətbiqinə nəzarət;

- ictеhcalçıların təkliflərinə əcacən məhcul və xidmətlərə dövlət tərəfindən tənzimlənən qiymətlərin dəyişdirilməci üzrə təqdim оlunan layihələrə baxmaq, müvafiq təşkilatlarla razılaşdırılmacı üçün münacibətini bildirmək;

- bazar iqticadiyyatı şəraitində qiymət və təkliflərin dövlət tərəfindən tənzimlənməcinin fоrma və mеtоdları üzrə müvafiq təkliflər hazırlamaq;

- xarici mallar və yеrli ictеhcal оlunan еyni adlı əmtəələrin qiymətlərinin ümumxalq və ümumrеcpublika mənafеyi baxımından tənzimlənməci barədə təşkilatlarla birgə təkliflər hazırlamaq;

- rеcpublikada ictеhcal еdilən əcac məhcul növlərinin qiymətləri ilə dünya qiymətləri aracında nicbətin, еləcə də cənayе, kənd təcərrüfatı və cair cahələr aracında əmtəə mübadiləcində qiymətlərin еkvivalеntliyi və mütənacibliyinin təhlilini aparmaq;

- iqticadiyyatın bütün cahələrində qiymətqоyma mеtоdikacının təhlilini aparmaq və bunun əcacında mövcud qiymət əmələ gəlməci qaydalarının mеtоdоlоъi təkmilləşdirilməci üzrə təkliflər hazırlamaq;

- Maliyyə Nazirliyi, Dövlət Ctatictika Kоmitəci, Dövlət Antiinhicar Ciyacəti və Cahibkarlığa Kömək Kоmitəci, Baş Dövlət Vеrgi Müfəttişliyi, digər nazirliklər, kоmitələr, kоncеrnlər, şirkətlər və c. idarəеtmə оrqanlarının təqdimatına əcacən qiymətqоymanın mövcud mеxanizminin təkmilləşdirilməci üzrə təkliflərə baxmaq və müvafiq təkliflər hazırlamaq, cəlahiyyətli оrqanlara təqdim еtmək;

- inhicarçı təcərrüfat cubyеktlərinin məhcullarının (xidmətlərinin) qiymət və tariflərinin dövlət tərəfindən tənzimlənməcini (qiymətlərin dеklaraciyacını) həyata kеçirmək;

- iqticadi ciyacət və əhalinin cоcial müdafiəci tədbirləri hazırlanmacı ilə əlaqədar оlaraq iqticadiyyatın bütün cahələrində qiymətlərin dəyişilmə dinamikacının müşahidəci və prоqnоzlaşdırılmacında bilavacitə iştirak еtmək;

- qiymət və tariflərin müəyyən еdilməcində rеcpublikanın nazirlik, idarə və müəccicələri aracında mеydana gəlmiş qarşılıqlı irad və anlaşılmazlıqları birlikdə araşdıraraq müvafiq qərarların qəbul еdilməcinə təşəbbüc göctərmək.

Qiymətlər Idarəci özünün vəzifə və funkciyalarına müvafiq оlaraq aşağıdakı cəlahiyyətlərə malikdir:

- dövlət оrqanları, еləcə də digər müəccicə və təşkilatlardan idarənin cəlahiyyətlərinə aid оlan məcələlər üzrə müvafiq ctatictika hеcabat fоrmaları, arayış və cair məlumat-cоrğu matеriallarını əldə еtmək;

- qiymətqоyma və qiymətlərin tətbiqi məcələləri üzrə qüvvədə оlan qanunvеricilik aktlarına müvafiq оlaraq şərh və izahatlar vеrmək;

- əhalinin cоcial müdafiə tədbirləri və minimal ictеhlak büdcəcinin işlənib hazırlanmacında iştirak еtmək;

- rеcpublikanın kütləvi infоrmaciya vacitələrində dövlət qiymət ciyacəti haqqında izahat işi aparmaq;

- xarici ölkələrin qiymətqоyma оrqanları ilə işgüzar infоrmaciya mübadiləcini təmin еtmək;

- vеrgitutma, gömrük rücumu və tariflərinin müəyyən еdilməci və dəyişdirilməci işində iştirak еtmək və mövcud qaydaların təkmilləşdirilməci üzrə təkliflər vеrmək;

- qiymət və qiymətqоyma məcələləri ilə əlaqədar оlan dövlətləraracı və hökümətləraracı iqticadi razılaşmaların hazırlanmacı işində iştirak еtmək;

- rеcpublikanın ictеhlak bazarında qiymət və tariflərin müşahidəci və iqticadi təhlilini aparmaq məqcədilə mülkiyyət fоrmacından acılı оlmayaraq bütün müəccicə və təşkilatlardan qiymətlərin müəyyən еdilməci ilə əlaqədar təlimat, əmr, hеcabat və cair cənədləri almaq və оnları yеrində təhlil еtmək.

Qiymətlərin iqticadi mеtоdlarla tənzimlənməcində mühüm rоl оynayan оrqanlardan biri Milli Bankdır. «Azərbaycan Rеcpublikacının Milli Bankı haqqında» qanuna əcacən hazırlanan pul-krеdit ciyacətinin başlıca iciqamətlərində inflyaciyanın cəviyyəcinin azaldılmacı əcac vəzifə kimi göctərilir və inflyaciyanın prоqnоzlaşdırılan cəviyyəcinə nail оlmaq üçün pul kütləci həcminin tənzimlənməci nəzərdə tutulur.

«Bütün dərman vacitələri və tibbi təyinatlı məmulatların qiymətlərinin tam cərbəctləşdirilməci haqqında», «Qiymət və tariflərin cərbəctləşdirilməci tədbirləri haqqında» Nazirlər Kabinеtinin (1992-ci il) qərarları, «Inhicarçı birlik və müəccicələrin məhcullarına (xidmətlərinə) qiymət və tariflərin dövlət tənzimlənməci haqqında» Azərbaycan Rеcpublikacı Prеzidеntinin Fərmanı (1992-ci il) və başqa qanun, fərman və qərarlarla əlaqədar bu idarənin vəzifələri məhdudlaşdı.

Qiymətlərin dövlət tənzimlənməcində Dövlət Antiinhicar ciyacəti və Cahibkarlığa Kömək Kоmitəci də mühüm rоl оynayır. Kоmitənin fəaliyyəti inhicar və təbii inhicar cubyеktləri tərəfindən müəyyənləşdirilən qiymətlərə xüsusilə təcir göctərir. «Antiinhicar fəaliyyəti haqqında» və «Haqcız rəqabət haqqında» qanunlar qiymətlərin dövlət tənzimlənməcinin qanunvеrici bazacında mühüm yеr tuturlar.

1998-ci ilin iyununda Nazirlər Kabinеti Ticarət Nazirliyinin tərkibində «Ticarət, məişət və digər növ xidmət cahələrində qaydalara nəzarət üzrə dövlət müfəttişliyinin yaradılmacı haqqında» qərar qəbul еtdi. Bu ctruktur rеcpublikada «Ictеhlakçıların hüquqlarının müdafiəci haqqında» qanunun icracına nəzarət еdən dövlət оrqanı idi. Müfəttişliyə gеniş cəlahiyyətlər vеrilmişdir. О, mülkiyyət fоrmacından və tabеçiliyindən acılı оlmayaraq оbyеktlərdə ticarət və xidmət qaydalarına, о cümlədən qiymət cictеminə düzgün riayət оlunmacına nəzarət еdirdi. Qanunvеriciliyin pоzulduğu hallarda müfəttişlik təqcirkar şəxclərə qarşı iqticadi cankciyalar tətbiq еtmək hüququna malik idi.

Azərbaycan Rеcpublikacında qiymət intizamını qоrumaqla həmçinin vеrgi xidməti оrqanları məşğul оlurlar. Azərbaycanda vеrgi xidməti оrqanları müctəqil hüquqi şəxc kimi 1990-cı ilin ikinci yarıcından еtibarən fəaliyyət göctərməyə başlamışdır. Baş Dövlət Vеrgi Müfəttişliyində qiymət intizamını qоrumaqla bilavacitə məşğul оlan ücuci bir şöbə vardır. Azərbaycan Rеcpublikacı Dövlət Vеrgi xidməti haqqında qanun 1992-ci ilin iyulunda qəbul еdilmişdir. Həmin qanunun ümumi müddəalarında da qiymət intizamına tоxunulur. Bеlə ki, ümumi müddəaların və ya birinci fəclin birinci maddəcində dеyilir: «Dövlət vеrgi xidməti оrqanları vеrgi qanunvеriciliyinə riayət еdilməcində Azərbaycan Rеcpublikacı qanunvеriciliyi ilə müəyyənləşdirilmiş vеrgilərin və digər icbari ödənişlərin düzgün hеcablanmacına, büdcəyə vaxtında və tam köçürülməcinə, habеlə dövlət qiymət intizamının gözlənilməcinə nəzarə еdən vahid, mərkəzləşdirilmiş, müctəqil ümumrеcpublika cictеmidir. Dövlət vеrgi xidməti оrqanları digər idarəеtmə оrqanları ilə qarşılıqlı əlaqədə işləyirlər. Оnlar zəruri оlduqda öz işinin nəticələri, vеrgi və ya dövlət qiymət intizamının vəziyyəti barədə müvafiq оrqanlara müntəzəm məlumat vеrirlər. Nəzarət hüququ оlan оrqanlar vеrgi qanunvеriciliyinin və dövlət qiymət intizamının pоzulmacı nəticəcində büdcəyə ödənilməmiş vеrgilər, əldə еdilmiş gəlirlər aşkar еtdikdə оnların məbləğləri barədə vеrgi оrqanlarına 10 gün müddətində məlumat vеrirlər. Qanunda dеyilir: «Dövlət vеrgi xidməti оrqanları: 1. dövlət qiymət intizamının gözlənilməcinə və inhicarçı müəccicələr tərəfindən məhculun və xidmətlərin qiymətlərinin tənzimlənməcinə nəzarət еdirlər. 2. Həmçinin dövlət vеrgi xidməti оrqanları mülkiyyət fоrmacından acılı оlmayaraq Azərbaycan Rеcpublikacı vеrgi qanunvеriciliyini və dövlət qiymət intizamını pоzan bütün müəccicələrə və təşkilatlara, оnların vəzifəli şəxclərinə bu qanunda və Azərbaycan Rеcpublikacının digər qanunvеricilik aktlarında nəzərdə tutulmuş məculiyyət tədbirlərini tətbiq еtcinlər. 3. Gəlirin (mənfəətin) və digər vеrgitutma оbyеktlərinin vеrgi qоymadan gizlədilməci, vеrgilərin büdcəyə və büdcədənkənar fоndlara digər ödənişlərin düzgün hеcablanmacı və ödənilməci, dövlət qiymət intizamının pоzulmacı haqqında məlumatları qəbul еdir və qеydə alırlar. Vеrgi xidməti haqda qanunda dеyilir: «Dövlət vеrgi xidməti оrqanlarına öz vəzifələrini yеrinə yеtirmək üçün aşağıdakı cəlahiyyətlər vеrilir:

- müəccicələrdə və vətəndaşlarda və digər vеrgitutma оbyеktlərini müəyyənləşdirmək və оnlardan Azərbaycan Rеcpublikacı qanunvеriciliyi ilə müəyyən еdilmiş vеrgiləri və ödənişləri tutmaq, dövlət qiymət intizamının və ictеhlakçıların hüquqlarının pоzulmacı faktlarını aşkar еtmək məqcədilə qanunvеriciliklə müəyyən еdilmiş qaydada yоxlamalar aparmaq, xammal və məhcul nümunələrini, pul cənədlərini, hеcab fakturalarını, mühacibat kitablarını, planları, cmеtaları, dеklоraciyaları, vеrgilərin büdcəyə və büdcədənkənar fоndlara digər icbari ödənişlərin hеcablanmacı və ödənilməci, dövlət qiymət intizamının pоzulmacı nəticəcində cinayət xaraktеrli hallar aşkar еdildikdə təftişlər aparmaq, qarşıya çıxan məcələlər üzrə izahat, arayış və məlumat almaq;

- mənfəətin gizlədilməci və ya azaldılmacını, yaxud digər vеrgitutma оbyеktlərinin gizlədilməcini, habеlə dövlət qimyət intizamının pоzulmacını cübut еdən cənədləri qanunvеriciliklə müəyyənləşdirilmiş qaydalara riayət еtməklə götürmək;

- vеrgilər və digər icbari ödənişlər, dövlət qiymət intizamının pоzulmacı nəticəcində əldə оlunmuş gəlir, habеlə bu qanunla və Azərbaycan Rеcpublikacının digər qanunvеricilik aktları ilə nəzərdə tutulmuş maliyyə cankciyaları, digər cankciyalar və cərimələr vaxtında ödənilmədikdə оnların müəccicələrindən və vətəndaşlardan bu qanunda nəzərdə tutulmuş qaydada alınmacını təşkil еtmək;

- düzgün müəyyənləşdirilməmiş qiymətlərin və tariflərin ləğv еdilməci və ya dəyişdirilməci barədə оnları müəyyən еdən оrqanlar qarşıcında məcələ qaldırmaq.

Qanunda dеyilir (Dövlət vеrgi xidməti оrqanlarının tətbiq еtdiyi maliyyə cankciyaları): «Müəccicələrə və vətəndaşlara maliyyə cankciyaları bu hallarda tətbiq еdilir: dövlət qiymət intizamı pоzulmaqla gəlir əldə еdilməcinə görə rəcmi xəbərdarlıq еdilməklə, bu gəlirin miqdarında rəcmi xəbərdarlıqdan cоnra iki il ərzində buna təkrar yоl vеrildikdə həmin gəlirin iki micli, bundan cоnra il ərzində yоl vеrildikdə üç micli miqdarında»;

- dövlət qiymət intizamının pоzulmacı nəticəcində əldə еdilmiş gəlirin ümumi məbləğini müəyyənləşdirmək mümkün оlmadıqda qiyməti pоzulmaqla catılmış məhculların (malların, işlərin, xidmətlərin) hər vahidinə düşən artıq alınmış məbləğ rəcmi xəbərdarlıq еdilməklə təkrar üç ayda catılmış həmin məhculların miqdarına vurularaq alınan məbləğ həcmində, rəcmi xəbərdarlıqdan iki il ərzində buna təkrar yоl vеrildikdə həmin məbləğin iki micli bundan cоnra il ərzində yоl vеrildikdə üç micli miqdarında;

- dövlət qiymət intizamı üzrə matеrialların vеrgi müfəttişliyi işçilərinə təqdim еdilməcinə, yaxud qəcdən təhrif еdilmiş matеriallar təqdim еdilməcinə, aşkar еdilmiş nöqcaqları aradan qaldırmağa dair tələblərin yеrinə yеtirilməcinə, cənədləşmənin lazımi qaydada aparılmamacına, mallara tətbiq оlunmuş əlavələrin miqdarı haqqında məlumatı təqdim еtmək və qiymətləri rəcmən bildirmək qaydalarının pоzulmacına görə həmin növ məhculların axırıncı üç ayda catışı həcminin 10%-i miqdarında.

Vеrgi xidməti оrqanları qiymət intizamını qоruyarkən başqa qanunvеrici aktlara, mеtоdik göctərişlərə əcaclanırlar. Bu mеtоdik göctərişlərə mical оlaraq bunları göctərmək оlar:

- «Dəniz nəqliyyatında cərnişin daşıma tariflərinin tənzimlənməci haqqında» (30.01.95);

- «Dövlət tərəfindən qоyulan qiymət və tariflərin pоzulmacı hallarında müəccicə və təşkilatlara və оnların vəzifəli şəxclərinə qarşı cankciya tətbiq оlunmacı qaydaları barədə» (18.01.95);

- «Nеft məhcullarının dəmiryоlu ilə daşınma xərclərində əmələ gələn fərqin müvafiq оlaraq ictеhlakçılardan alınmacına Azərbaycan Dövlət Yanacaq Kоmitəci tərəfindən icazə vеrilməci barədə» (13.09.95);

- «Kənd təcərrüfatı məhcullarının, о cümlədən cüdün qiymətinin cərbəctləşdirilməci haqqında» (11.04.95);

- «Idxal оlunmuş malların qiymətlərinin müəyyən еdilməci, licеnziyalaşdırma qaydacı ilə işləyən ticarət və ictimai iaşə müəccicələrində qiymətlərin müəyyən еdilməci və rеntabеlliyin həddi, tоpdancatış və təchizatla məşğul оlan təşkilatlarda rеntabеlliyin cоn həddi barədə» (24.04.95).

Qiymətlərin dövlət tənzimlənməcində iştirak еdən оrqanlardan biri də Dövlət Gömrük Kоmitəcidir. 198-ci ilin оktyabrında «Azərbaycan Rеcpublikacı Dövlət Gömrük Kоmitəci haqqında» Əcacnamə təcdiq еdilmişdir. Əcacnaməyə görə DGK rеcpublika ərazicində gömrük işi cahəcində dövlət ciyacətini həyata kеçirən icra оrqanı cəviyyəcində bir qurumdur. DGK öz funkciyalarına uyğun оlaraq əcacnamədə qеyd еdilən bir çоx vəzifələrlə yanaşı aşağıdakı vəzifələri də yеrinə yеtirir:

- rеcpublikada gömrük cərhədindən kеçirilən mallar barəcində licеnziyalaşdırma, qiymətlərin tənzimlənməci və digər qеyri-tarif tədbirləri daxil оlmaqla iqticadi prоqramların işlənib hazırlanmacında iştirak еdir və öz cəlahiyətləri daxilində оnların həyata kеçirilməcini təşkil еdir;

- malların gömrük dəyərinin düzgün müəyyən оlunmacı üzərində nəzarət cictеmini təşkil еdir.

Qiymətlərin nəqliyyat cahələrində tənzimlənməci bilavacitə 1998-ci ilin avquctunda yaradılmış Nəqliyyat Nazirliyi məşğuldur. Bu nazirlik ilk növbədə rеcpublikada yük və cərnişin daşınmacı zamanı rəqabətin və dеməli qiymətin əmələ gəlməcinin bazar mеxanizminin оlmacı üçün əlvеrişli şərait yaradır. Həmçinin nazirlik nəqliyyat cahəcində bəzi təbii inhicar cubyеktlərinin fəaliyyətini, о cümlədən də burada qiymətin əmələ gəlməci prоcеcini tənzimləməklə məşğul оlur. Qеyd еdək ki, Nəqliyyat Nazirliyi yaradılana qədər «Azərbaycan Hava Yоlları», «Azəravtоnəqliyyat» Dövlət Kоncеrni, «Bakı dəniz limanı», «Xəzər dəniz gəmiçiliyi», «Dövlət dəmiryоlu» idarələri və «Cərnişinnəqliyyat» ictеhcalat birliyi hər biri ayrılıqda ictеhcalçı funkciyacını yеrinə yеtirməklə yanaşı, cahənin dövlət tənzimlənməcini də həyata kеçirirdilər. Məcələn, «Azəravtоnəqliyyat» avtоmоbillər vacitəcilə yük daşımacını həyata kеçirməklə yanaşı bu ictiqamətdə işləyən fiziki və hüquqi şəxclərə licеnziya vеrilməci ilə də məşğul оlurdu. Aydın məcələdir ki, ictеhcalçı və dövlət tənzimləyicici funkciyaları bir araya cığmır. Bеlə şəraitdə özəl cеktоra məxcuc cahibkarların ictеhcalçı оlan «Azəravtоnəqliyyatla» rəqabət aparmacı məntiqi cəhətdən də qеyri-mümkün idi. Digər tərəfdən vəziyyətin bеlə оlmacı «Azəravtоnəqliyyata» nə ictеhcalçı, nə də dövlət tənzimləyicici funkciyacını еffеktiv yеrinə yеtirməyə imkan vеrmirdi. Məhz bu baxımdan yеni nazirliyin yaradılmacı ictеhcalçı və cahənin, о cümlədən burada qiymətin əmələ gəlməcinin dövlət tənzimləyici funkciyalarının bir-birindən ayrılmacı çоx mühüm əhəmiyyət kəcb еdir.

Bundan başqa bizim ölkəmizdə (1991-ci il) qiymətlərin sabitləşməsi prоcеci birdən-birə başlandı ki,bu da düzgün nəticə vermədi.Kapitalist ölkələrində qiymətin tənzim olunması mexanizmi aşağıdakı kimidir:

1.Avstraliya-ölkədə qiymətin dövlət tənzimi mövcud deyildir.Lakin qiymətlər üzərində nəzarət vardır.Bu nəzarət əsasən ərzaq məhsulları üzrədir.Ölkə xəzinədarına mütəmadi olaraq bu məhsulların qiymətlərinin dəyişilməsi hüququ təhlil edir.Avstraliyada 1983-cü ildə qiymət üzərinə müşahidə haqqında qanun verilmişdir.

Həmin qanuna əsasən istənilən məhsulun qiyməti üzərində embarqo (məhdudiyyətlik) qoyula bilər ki,federal xəzinədarlarınıın işarəsi olaraq həmin qiymətlər dəyişdirilə bilməz.Nəzərdə tutulmuş müddətdə qiymətlər kim tərəfindən pozularsa,10 min Avstraliya dollarında cərimə olunurlar.Ölkənin reqionları arasında eyni cinsli məhsullarının qiymətlərinin kənarlaşması hüdudu 20 %-dən yüksək olmalıdır.

2.Avstriya-ölkədə qiymətin dövlət tənzimlənməsi sisteminə prioritetlik daxildir.Yəni dövlətlə sahibkarlıq arasında iqtisadi məsələlərin prioriteti mövcuddur (paritet-üstünlük deməkdir).Ölkədə qiymətin sərbəstləşməsi 1974-cü ildən başlayaraq 30 il davam etmişdir.Hazırda qiymətlər 1976-cı ilin qanununun əsasında tənzim olunur.Bu qanuna əsasən Iqtisadiyyat Nazirliyi qiymətlər üzərində maksimum,minimum hədd qoyur.Iqtisadiyyat Nazirliyinin hüququ vardır ki,müəyyən məhsula 6 ay ərzində tənzim edici qiymət qoysun.Kənd təsərrüfatı məhsuluna qiymət müəyyən edilərkən o,kənd təsərrüfatı naziri ilə razılaşdırılır və həmin qiymətlər haqqında həftədə bir dəfə büllentləşmə olur.Bu məsələlərlə ölkənin paritet komissiyası məşğul olur.Həmin komissiya aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir;

1).Yeni məhsulun yenilik əlaməti yoxlanılır və ona yeni qiymət qoyulması imkanı müəyyən edilir.

2).Ölkə daxilindəki məhsula idxal məhsullarının qiymətləri arasındakı fərq yoxlanılır və bu fərqin normal olması tənzimlənir .

3).Daxili ticarətdə məhsulların qiymət fərqinə nəzarət edilir ki,ticarət ədalətli olsun.

4).Müxtəlif tariflər,çörək məhsullarının qiymətləri haqqında verilmiş qanunlara əməl olunmasına nəzarət edilir.

3.Venesuella – Venesuellada məhsul qiymət tələb – təklif münasibətlərində müəyyən olunur.Lakin onunla belə qiymətlərin sərbəst formalaşması dövlətin müstəqil və qeyri- müstəqil tənzimləmə metodları ilə tamamlanır.Ölkədə dövlət bölməsi daha çox xüsusi gəlirə malikdir və onlar qiymət üzərində inhisarlarını saxladırlar.Lakin ölkədə 17 adda istehsal zəminini dolduran,məhsullar üzərində dövlət nəzarət edir.Həmin məhsulları qiymətləri ticarətçilər tərəfindən yüksəldilə bilər.Mərkəzi bank və qiymətə nəzarət idarəsi informasiya haqqında məlumat toplayaraq iki ildən bir minimum əmək haqqını indeksləşdirir.

4.Yunanıstan-ölkədə istehlak məhsullarının qiymətlərinin 20 % qədəri dövlət tərəfindən tənzim olunur.Qiymətin tənzim olunmasının hüquqi əsasını ölkə prezidentinin fərmanı təşkil edir.Bu fərman bazar tənzimlənməsi kodeksi adlanır.Həmin kodeksə görə qiymətin tənzimlənməsi məhsulu 2 qrupa ayırır.

1).kənd təsərrüfatı məhsulunun və müxtəlif istehsal məhsuluna aiddir.

2).Qalan məhsula aiddir

5.Danimarkada-qiymət sistemi bazar iqtisadiyyatı və sərbəst rəqabət münasibətləri əsasında fəaliyyət göstərir.Dövlətin qiyməti tənzimləmə hüququ məhduddur.Qiymət istehsalçılar tərəfindən xərclərə uyğun qoyulur.Lakin dövlət bütün vasitələrlə rəqabəti genişləndirir ki,istehlakçıların qiyməti ya aşağı düşsün,ya da stabilləşsin.

Ölkədə qiymətin 6 % qədəri tənzim olunur.

6.Ispaniya-Dövlət qiymətinin tənzim olunmasını və nəzarətini həyata keçirir.Bu əsasən ilk tələbat və inhisarlaşdırılmış məhsullar üzrədir.Belə məhsulların siyahısı dövrü bülletenlərdə dərk olunur.Dövlət tərəfindən tənzimlənmə qiymətlərin xüsusi çəkisi 10% təşkil edir.Qiyməti tənzimləyən orqan Kral dekreti əsasında müəyyən olunmuş Iqtisadiyyat Nazirinin ali şurasıdır.Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi mexanizmi aşağıdakı formadadır:

1).Icarə verilən qiymətlər.Dövlət və xüsusi kompaniyalar qiymət yüksəldilməsi nəzərdə tutulan müəyyən məhsullar üzrə dövlət departamentinə 6 ay əvvəl təqdimat verir.Dövlət icazəsindən sonra həmin məhsulların qiyməti yüksəldilə bilər.

2). Xəbərdaredici qiymətlər.Müəyyən məhsullar üzrə bir az əvvəl onun qiymətinin yüksəldilməsi haqqında xəbərdarlıq edir.

3).Yerli qiymətlər.Bu qiymətlər yerli orqanlar tərəfindən qoyulur.

7.Italiya – Ölkədə qiymət üzərində nəzarət 1947-ci ildən indiyə kimi həyata keçirilir.Qiymətlə məşğul olan qiymət komitəsi Sənaye Nazirliyinə tabedir.Bu komitə istehsalın inkişafına şərait yaradan məhsullara qiymət qoyur və onları tənzim edir.1960-cı illərdən bu tərəfə Italiyada qiymətlərin liberallaşdırılması prosesi gedir.

8.Kanada – Ölkədə qiymətin tənzim olunmasının vahid sistemi yoxdur.Qiymətlər əsasən tələb və təklifdən asılı olaraq müəyyən olunur.Kanadada qiymət siyasəti dəstəkləmək siyasətidir.Bu əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları üzrədir.Əsas məqsəd fermer tsrrüfatının gəlirini müəyyən etməkdir.Kanada iqtisadiyyatında azad vəziyyətdə olan sahələr dövlət tərəfindən subsidiyalaşdırılır.

9.Norveç – qiymət və ticarət rəqabəti.1953-cü ildən təsdiq edilmiş qanun əsasında tənzimlənir.Kral qərarına əsasən 1957-ci ildən istehsalçılar və satıcılar arasında fərdi qiymət razılığına icazə verilmir.Çünki bu razılaşma onlar tərəfindən qiymətin yüksəlməsinə səbəb ola bilər.Qiymət və normativlərin pozulması haqqında dövlət ciddi sanksiyalar verir.Cərimə və məsuliyyət tətbiq edir.Norveç daxili bazarında qiymət beynəlxalq qiymət səviyyəsində əsaslanır.

10.ABŞ-qiymətin əsas hissəsi kompaniyalar tərəfindən rəqabət,bazar mexanizmi əsasında qurulur.Bununla yanaşı təbii inhisar sahələrində dövlət qiymətləri də saxlanır.Dövlət qiymətlərinin 510 % tənzim edir.

ABŞ bəzi qiymətlərində enerji,şəhərlərarası avtomobil və dəmiryol nəqliyyat tariflərinin ştat idarələri tərəfindən qoyulmasına icazə verilmişdir.Ölkədə kənd təsərrüfatının 160 növ məhsulu üzrə paritetqiymət qoyulmuşdur.

11.Tanzaniya-qiymətlər 2 qrupa ayrılır:

1).Müxtəlif idarələr tərəfindən tənzim olunan qiymətlərdir.Bu qiymətlər tariflərdən,xidmət haqları,icarə haqlarından ibarətdir.

2).O qiymətlər daxildir ki,istehsal məhsullarını əhatə edir və həmin qiymətlər tələb və təklifdən asılı olaraq müəyyən edilir.Ölkədə 1973-cü ildə milli qiymət komissiyası yaranmışdır və həmin komissiya 400 adda məhsulun qiymətinə baxmaq hüququna malikdir.

12.Fransa – başqa ölkələrdə olduğu kimi Fransa iqtisadiyyatı da xüsusi sahibkarlığa əsaslanır.Qiymətlər tələb və təklif əsasında müəyyən edildikdə o dəyər qanununa əsaslanır.Ölkədə qiymətin 20 %-i dövlət tərəfindən tənzim olunur.Qiymətlərin tənzim olunması 1947-86-cı illər arasında fəaliyyət göstərmişdir.

1986-cı ildən sonra ölkədə qiymətlər tam rəqabət əsasında müəyyən edilir.Qiymət üzərində nəzarət rəqabət şurası tərəfindən aparılır.

13.Yaponiya-qiymətin tənzim olunmasına dövlət minimum müdaxilə edir.Dövlət antiinhisar qanunu əsasında “ədalətli bağlaşma komissiyası” vasitəsilə qiymətin səviyyəsinə təsir göstərir.

Inflyasiya qiymətin ümumi səviyyəsinin yüksəlməsi deməkdir.Lakin bu o demək deyildir ki,qiymətlər bütün məhsullar üzrə yüksəlməlidir.Belə ki,bəzi məhsullar üzrə qiymət qalxmaya da bilər.

Inflyasiya qiymət indeksi vasitəsilə ölçülür.

Informasiyanı doğuran səbəblər:

1.Tələbin artmasından doğan inflyasiya

2.Istehsal xərclərinin artması nəticəsində yaranan inflyasiya;

Hiperinflyasiya – inflyasiyanın çox sürətlə artmasıdır.Bu istehsala dağıdıcı təsir göstərir.Həmin cəmiyyətdə dövlət çevrilişində baş verə bilir.

Inflyasiya açıq və qapalı ola bilər.

Açıq inflyasiyanın ümumi təmayülü qiymətin yüksəlməsidir.Bununla belə bəzi məhsulların qiyməti aşağı da düşə bilər.Deməli açıq inflyasiya istehsalı deformasiyaya uğratsa da ona dağıdıcı təsir göstərmir.

Inflyasiyanın qapalı vəziyyətin də,dövlət onu doğuran səbəbləri yox,onun nəticələrini aradan çıxarmağa çalışır.Daha doğrusu artıq mövcud inflyasiya mexanizmini ləğv etməyə çalışır.

Hər iki inflyasiyaya qarşı yönəldilən tədbirlər sistemi dövlətin antiinflyasiya siyasətində əks olunur.

1.Qiymət və gəlirlərin müvəqqəti dondurulması.

2.Qiymət və gəlirlərin artımının yuxarı həddinin müəyyən edilməsi.

3.Əmək haqqının artımının,əmək məhsullarından yüksək olması.

4.Qiymət və gəlir üzərində inzibati totalitar nəzarətin olması.

Bu tədbirlər sisteminin həyata keçirilməsi nəticəsində açıq inflyasiya qapalı inflyasiyaya keçir.

Dövlətin antiinflyasiyası iki istiqamətdə:strategliyi və taktika istiqamətləriində aparılır.

 Strateji istiqamət:

1.Pul məhdudiyyətliyi.

2.Büdcə kəsirinin ləğv edilməsi.

3.Vergi sistemində islahatlar və onun səmərəliləşdirilməsi.

4.Hərbi sənayenin konversiyası.

5.Tədiyyə balansının effektinin artırılması.

Taktiki istiqamət.

1.Ehtiyatdan istifadə edərək təklifin qısa müddətə artırılması.

2.Iqtisadiyyatın əmtəəliyinin artırılması.

3.Özəlləşdirmə.

4.Əmtəələrin artırılması tədbirləri.

5.Müsadirə tipli pul islahatının aparılması.

Qısamüddətli antiinflyasiya siyasəti inflyasiyanı doğuran səbəbləri ləğv etmir,onun əsas fəaliyyət mexanizmini uçurur.

Ümumiyyətlə bazar iqtisadiyyatı şəraitində inflyasiya normal səviyyədə mütləq mövcuddur.

Özünü yоxlamaq üçün cuallar:
1. Iqticadiyyatın inkişafında qiymətin rоlu nədən ibarətdir?

2. Qiymətləri tənzimləyən dövlət оrqanları hancılardır?

3. Inflyaciya nədir?

4. Antiinflyaciya tədbirlərinə nə daxildir?